Азия аслас мусюръяс серти медся джуджыд му юкöн. Медшöр вывтасъяс сэнi лоöны дорвыв мунысь гӧраясысь (гӧра лёдзьясысь), кодъяс унджыкыс сулалöны мылькъяладорнас (ортсыладорнас) либö Индия океанлань, либö Лöнь океанлань банöн. Мылькъя ортсыладорнас лунвывлань — Индия океанлань — бергöдчöмöн сулалöны Гималаяс, Каракорум, Куньлунь, Гиндукуш да Алтай. Войвылын Алтай да лунвылын Гималаяс костын куйлö ыджыд гӧравыв мутас, шусьö Пытшкöс Азияöн либö Медшöр Азияса кыптӧдӧн; лунвылас танi эм Тибет плато, кодi падвежалöма уна мусюръясöн, а войвылас — Гоби плато. Медся джуджыд гӧраяс Азияын, дай став му вылын — Гималаяс. Налöн медыджыд йывныс, Эверест, джуджданас лоö 8882 м. Тайö выльджык кадӧ кöрöм гӧраяс нюжöдчöны ыджыд кытшолöн да тэчöмöсь уна параллельнога мусюръясысь, кодъяс öти мöдысь вылынджык. Гӧра йывъясас кузялаыс некор оз сывлы лым. 

Войвывланьын Гималаяссянь сулалö мирын медся джуджыд, Памирысь кындзи, Тибет плато, — 4 сюрс м гöгöр. Сэтi мунöны рытывсянь асыввылö уна кöрöм мусюръяс, войвылын тайö платоыс помасьö джуджыд Куньлунь мусюрöн; некымынлаын сiйö кыпöдчö пöшти 8 км судтаöдз океан тшупöдсянь. 

Сэнi, кöнi Гималаяс да Куньлунь öтлаасьöны Гиндукушкöд да Тянь-Шанькöд, сулалö гӧра гöрöд Памир, судтанас сiйö оз сетчы Тибетлы. Сылöн йылыс — Сталин пик — 7495 м джуджда. Рытывланьын Памирсянь эмöсь платояс Иран да Ичöт Азия; войвылын дай лунвылын найö помасьöны кöрöм мусюръясöн. Тайö мусюръясыс лоöны водзӧдӧмӧн Европаса кöрöм гӧраяслы, кодъяскöд найö войдöр вöлiны öтпомсяöсь.

Тайö йитöдыс быри, кор артмис Эгей саридз.

Рытыввыв Азиялöн медся джуджыд мусюръясыс — Эльбрус да Медшöр Кавказ мусюр, сылöн медыджыд йывъяс Эльбрус (5833 м) да Казбек (5043 м). Медшöр Кавказ усюрсянь лунвывланьын сулалö кусöм вулканъяса Армения кыптӧд Арарат (5156 м) да Алагез (4095 м) йывъяснас.

Видзöдны кö Памирсянь асыввылö, сэнi Гималаяслöн, Куньлуньлöн да Тибетлöн гӧра чукыръяс ыджыд кытшöн бергöдчöны асыв-лунвылö, Индокитай кöджланьö, да мунöны водзö Малайя архипелаг вывтi. Тадзи том кöрöм гӧраяслöн вöньыс вуджö став Азия материксö да юкö сiйöс кык неöтгырся юкöнö. Тайö гӧра вöнь местаас войдöр вöлi важъя мушöр саридз — Тетис; тайö саридзыслöн пыдöсыс кайигас и вöчӧма гӧра чукыръяссӧ, му вылын медся джуджыдъяссö.

Лунвывланьын том кöрöм гӧраяс вöньсянь куйлöны тшöтшкöс из локöбъяс — Декан да Аравия платояс; найö лоöмаöсь кöрöм вöньса гӧраяс серти уна миллион воöн водзджык да зэв важ кадъясö öтлаасьлiсны Африкакöд — гы кодьöсь найö и асланыс тэчасног серти. Индостанса да Месопотам увтасъяс артмисны саридз куръяясысь, кодъясöс тыртiсны юяс. Месопотам увтас войдöр вöвлi Перс куръялöн юкöн, а Индостанса увтас артмис вис местаын, кодi öтлаавлiс Бенгал куръяöс Аравия саридзкöд.

Войвывланьын да асыв-войвывланьын том кöрöм гӧраяс вöньсянь эмöсь уна мукöд мусюръяс да тшöтшкöс платояс, найö артмисны гӧраяс пуксьöмла. Медыджыдыс тайö мусюръяс пытшкысь Тянь-Шань, кодлöн йылыс Хан-Тенгри. Тянь-Шаньын гӧраясыс öнi и артмöны на, кöнi öттшöтш овлöны ыджыд мувöрöмъяс. Алтай, Саянъяс, Байкал гӧраяс, Ябалган, Становöй, Янайывса да Черскöй гӧраяс — ставныс найö чургöдчöм керöсъяс, кодъяс артмöмаöсь зэв важъя кадӧ кöрöм, а сэсся ёна киссьöм гӧраяс местаын. Войвылын Саянъяс да лунвылын Кунь-Лунь костын эмöсь уна платояс; тöдчанаджыкыс на пытшкысь — Монгол муын Гоби плато; рытыввылö сiйö вуджö Рытыввыв Китай платоö. 

Туран да Рытыввыв Сибырса увтасъяс — увлань лэччöм паськыд местаяс, кодъяс куйлöны рытыввылын Урал гӧраяс, асыввылын Шöр Сибырса плато да лунвылын Копетдаг костын. Тайö увтасъясыс öтлаасьöны Асыввыв Европаса шыльыдiнкöд, да öтлаын сыкöд артмöдöны му вылын медся ыджыд шыльыдiн. Асыввылын Азияын эм кык увтас — Китайса да Маньчжур, найö артмисны сiдзи жö, кыдзи Месопотам увтас. Асыввыв вадоръясын Азияын тыдалöны му кыш шлювдӧдъяслöн туйяс, кодi мунiс Лöнь океан вадоръяс пöлöн. Тайö шлювдӧдъясыс тöдчöны Китайса гӧраяс, Сихотэ-Алинь да Ыджыд Хинган гӧраяс тшупöдъясын. Сахалин, Тайвань, Пилиппин да Мупом дiяс — ставыс тайö гӧра локöбъяс, кодъяс чукталiсны материксьыс жугласьöмъяс дырйи; Оката, Мупом да кыкнан Китай саридзьяс жö артмисны лэччöм (вöйöм) косiн юкöнъяс инын. Азия вадоръясын Лöнь океан зэв джуджыд — танi эмöсь 8–9 и и весиг 10 сюрс м пыдна джумъяс. Шлювдӧдъясыс и жугласьöмъясыс мунлiсны танi зэв важ кадъяссянь дай мунöны и öнöдз. Та йылысь висьталöны зэв тшöкыд да зэв ыджыд мувöрöмъяс Мупом, Пилиппин, Курила да мукöд дiяс вылын. Та йылысь жö висьталöны и зэв уна ловъя вулканъяс — тайö дiяс вылас жö да Камчатка кöджын.

Малайя архипелаг — косiнлöн коляс, кодi войдöр öтлаавлiс Азияöс Австралиякöд. Сэнi вулканъяс сулалöны потас визьясöдыс кык мегырöн: öтиыс мунö Сунда дiясöд — Суматра, Ява да мукöд дiяс вывтi, а мöдыс – Пилиппин дiяс вывтi да Калимантан вывтi, сiдзкö Азия асыввыв вадоръяс пöлöн. Суматра да Ява костын эм вулкан Кракатау. 1883-öд воö сэнi лоис взрыв, кодысь пöшти став Кракатау дiыс кайис сынöдö. Ру, газ, из да пöим сюръя шыбытчис 80 км судтаöдз. Взрывыс кылiс Цейлонын да Пилиппин дiяс вылын. Суматра да Ява вылын уна йöз кувсисны саридз гыясысь, кодъяс взрыв бöрын ызгысисны вадорас.

Му уджалöмлы Азия веркöс уна боксянь абу бур. Сэнi вывтi уна куш кыртаяс да мусинöн вевттьытöм изъяинъяс. Сэсся тырöма гӧраясöн: уна места босьтöны зöм гӧра бокъяс, кыркöтшъяс, сёртасъяс. Уна эм сэтшöм джуджыд мутасыс, кöнi оз позь уджавны видз-му. Сылысь шöр юкöнъяссö вадоръясысь торйöдöны джуджыд мусюръяс, тайö сьöктöдö йитöдъяс, та понда жö климатыс пытшкöс мутасъяслöн кос. Но век жö Азияын увтасъяс вевттьöны нёльöд юкöнсö сылöн веркöслысь да öтлаын босьтöмöн лоöны ыджыдджыкöсь став Европаысь. Торйöн бурöсь видз-му уджалöм вылö Индостанса да Китайса увтасъяс. Медся тöдчана мупытшса шедтасъяс Азияын — из шом, мусир, зарни да озысь. Найö разалöмаöсь зэв абу öткодя.

Из шом куйлö важ массив доръяс пöлöн. Торъя озырöсь изшомöн Сибыр (Кузбасс, Алтай), Казахстанын Караганда бассейн да Войвыв Китай. Мусир эм кöнсюрö том кöрöм гӧра бокъясын; торъя озырöсь мусирöн Аравия, Рытвыввыв Сибыр, Кавказ (Баку да Грознöй), Иран да Индокитай, а сiдзжö Ыджыд Сунда дiяс. Тöдчана куйлӧдъяс мусирлöн сiдзжö эмöсь Месопотамияын да Сахалин дi вылын. Зарни сöнъяс да киссьöсъяс эмöсь медсясö важ кристаллсяма массивын; торъя озырöсь зарниöн Асыввыв Сибыр да Якут му. Озысь куйлö медсясö Малакка кöджын да Сунда дiяс вылын, кодъяс лоöны Азия материклöн нюжалöмöн. Кöрт рудаясöн озыр местаяс аддзöма Азияысь этшалаын на, медсясö Китайын да Сибырын, Ангара ю гöгöрын и Ылi Асыввылын. Но Азияын öнöдз на кольöны тöдмавтöмöсь вывтi гырысь мутасъяс.

Контроль юасянъяс:

1. Кутшӧм мусюръяс кытшовтӧны Шӧр Азияӧс? 2. Кутшӧм гӧраяс, увтасъяс да кыптӧдъяс ті вуджанныд, мӧдӧдчанныд кӧ мунны Калькуттасянь войвылӧ? 3. Висьталӧй кык канму Азияысь, кодъяс торъя озырӧсь мупытшса перъянторъясӧн.