Азия Шӧр, кыдзи сы нимысь нин тыдалӧ, куйлӧ тшук материк шӧрын. Евразиялӧн тайӧ юкӧнас пырӧны Монголму да Китайлӧн ыджыдджык юкӧныс. Материклӧн мукӧд юкӧнъясысь Азия Шӧрыс торъялӧ ӧтсяма ывлавылӧн да континентпытшса климатӧн. Ывлавывлӧн тайӧ аслунъясыс кызвыйӧ и урчитӧны тані олысь йӧзлысь олан да овмӧс нуӧдан ног.
Монголму куйлӧ Азия Шӧр войвылын, ёна ылын саридзьяссянь да океансянь.

Ывлавыв. Монголму — гӧраяса да шыльыдінъяса канму. Сы территория вылын позьӧ торйӧдны гӧраӧсь рытыввыв да шыльы веркӧса асыввыв. Гӧра мусюръясыс ыджыдджык юкӧннаныс Алтай тэчасынӧсь, дай шусьӧны Монгол Алтайӧн. Монгол гӧраяс — Муын медважсяяс пӧвстын. Тані мичаа кыпалӧны лымъя гӧра йывъяс, гӧраясын уна сӧдз ты.
Асыввыв юкӧнса шыльыдінъяс, медшӧрыс на пиын Гоби тшӧтшыдін, торъялӧны аслас джуджданас. Найӧ кыпӧдчӧны 1200 метраӧдз. Шыльыдінъяслӧн веркӧсыс уна пӧлӧс, кӧнсюрӧ сійӧ дзик шыльыд, а кӧнсюрӧ мылькйӧсь, тані тыдалӧны

лыа лёдзьяс, изъя овтӧминъяс, а ӧткымынлаын веркӧсас позьӧ аддзыны кыртаяс.
Монголму климатлӧн медшӧр чертаыс — континентпытшсалун. Сійӧ медъёнасӧ петкӧдчӧ гожся да тӧвся температураяс ыджыд торъялӧмын, налӧн вой-лун чӧж друг вежласьӧмын. Гожӧмыс шоныд, мукӧдлаын весиг жар, +25°С сора тӧлысся шӧр температураа. Гӧраясын гожӧмнас ыркыд. Тӧлыс жӧ тані Сибырын кодь. Январся шӧр температураыс −15-сянь −30°С-ӧдз, кӧть Монголмуыс унджыклаті куйлӧ Крым да Кавказ пасьтааын. Кӧнсюрӧ гӧра лайковъясын, температураыс лэччӧ −50°С-ӧдз. Климатыс зэв кос. Тӧвнас сынӧдыс ёна кӧдзалӧ, Монголму весьтӧ пуксьӧ атмосфераса ыджыд личкӧдаин. Сулалӧ сэзь, кымӧртӧм, лӧнь поводдя. Лымйыс тӧвнас пӧшти оз овлы, скӧтсӧ во чӧж йирсьӧдӧны кокув вердасӧн. Мусиныс тӧвнас ёна кынмалӧ.
Енэжваыс, 100-сянь 400-ӧдз, усьӧ гожӧмнас.
Веркӧсса ваыс этша. Юяс медсясӧ пансьӧны гӧраясын, кӧні енэжваыс унджык. Канмуын абу этша пытшкӧсса ваыс, а Войвыв Монголмуын — тыяс, на пӧвстысь унджыкыслӧн ваыс сола.
Климатыс кӧть и кӧдзыдкодь, но ывлавыв зонаясыс Монголмуын уна пӧлӧсӧсь. Тані паныдалан гӧравыв тайга, вӧр сора степъяс да чиг степъяс, овтӧминъяс, а гӧраясын — альпвывса видзьяс.
Войвыв Монголмуын ывлавыв комплексъясыс неылын куйлысь Рытыввыв Сибырын кодьӧсь. Канму войвылын да гӧра пӧкатъясын сулалӧ тайга. Монгол Алтай мусюръяссӧ вевттьӧма гежӧда сулалысь пуяса ниедзьясӧн. Вӧръяс вежсьӧны вӧр сора степъясӧн да степъясӧн. Медся тшӧкыда канмуын паныдасьлӧны вӧр сора степ да степ комплексъяс найӧ куйлӧны лунвылын да асыввылын. Медся гӧльӧсь быдмӧгуловӧн изъя овтӧминъяс. Джынвыйӧ овтӧминъясын да овтӧминъясын быдмӧны ляпкыд шыдӧсатурун, ковыль, солянка. Монголмуын быдмӧгъяс да пемӧсъяс велалісны абу ёна бур гӧгӧртас дорӧ. Монголмулӧн медшӧр озырлунвс — сылӧн степъяс да видзьяс — альпвывсаӧсь да ю-ты дорсаӧсь. Степъяс да джынвыйӧ овтӧминъяс лоӧны гортса пемӧсъяслы йирсянінӧн. Пемӧсуловыс уна пӧлӧса. Медся ёна паськалӧмаӧсь гыжаяс — дзерен

антилопа, уна гыжгун, кодъяс пӧвстын дона кунас торъялӧ сурок-тарбаган, яй сёйысь лэбач абу жӧ этша. Кольӧмны на Гӧрд небӧгӧ гижӧм вӧлявывса осёл — кулан, Пржевальскӧй вӧв, вӧлявывса верблюд.
Йӧз лыд быдмӧмысла да пӧскӧтинаяссӧ гӧрӧмысла пемӧс лыд чинӧ, медсясӧ этшаммӧны гыжаяс, найӧ паныдасьлӧны пыр шочджыка. Пемӧсъясӧс уна пӧлӧс ывлавыв зонаясын видзӧм могысь лӧсьӧдӧма ывладоръянінъяс.
Йӧз. Канмуын олысьыс абу уна, мутасыс овмӧдӧма гежӧда. 1 кв. км. вылӧ сӧмын 1 морт. Климатын да овмӧсын торъялӧмъяс вӧсна олысьяс оз ӧтмоз овмӧдчыны канму пасьтала. Торйӧн нин Гобиын йӧз оланіныс шоч.
Монголму — кочуйтігмоз скӧт видзысьяслӧн канму. Кос степъясын да джынвыйӧ овтӧминъясын скӧт видзысьяс ӧтарӧ-мӧдарӧ вештасигмоз йирӧдӧны ыж да кӧза стадаяс, мӧсъясӧс, вӧвъясӧс, кык гӧрба верблюдъясӧс. Кочуйтысьлӧн оланін — гын юрта. Сійӧ лӧсьыд вуджӧдӧм вылӧ, сійӧс позьӧ ӧдйӧ чукӧртны да разӧдны. Юрта бура кутӧ шоныдсӧ. Сылӧн ӧдзӧсыс лунӧ бана, пыр видзӧдӧ шонді вылӧ. Пемӧс видзысь овмӧсын зэв ёна отсалӧ вӧв — медшӧр ветлан пемӧс. Вӧв йӧлысь татчӧс войтыр вӧчӧ аслыспӧлӧс юантор — кумыс, вӧв яйсӧ сёйӧны.
Пӧскӧтинаяс босьтӧны канму территориялысь 4/5 пайсӧ. Гоби ним гӧгӧрвоӧдсьӧ кыдз «пӧскӧтина». Ӧнія кадӧ скӧт видзӧмыс ёна вежсьӧ. Бурмӧ скӧт видзӧмыс: лӧсьӧдсьӧны кӧрым запасъяс, лэптыссьӧны лёк поводдяысь сайӧдчанінъяс, ӧшмӧсъяс. Кутісны рӧдмӧдны дона гӧн сетысь каракуль ыжъясӧс, ангора кӧзаясӧс.
Важӧн монголъяс эз тӧдлыны нянь. Налӧн сёян-юаныс кызыс вӧлі яй да йӧв. Бӧръя кадӧ канмуын кутіс паськавны му вӧдитӧм; гӧрӧма эжаяс шобді, ид, зӧр, проса кӧдзаяс улӧ. Ӧні канму тырвыйӧ могмӧдӧ асьсӧ няньӧн. Татчӧс пемӧсъяслысь яй, вурун да ку петкӧдӧны суйӧр сайӧ.
Монголму озыр быдсикас мупытшса перъянторъясӧн. Торйӧн уна из шом, кӧрт да рӧма металла — ыргӧн, вольфрам, цинк, свинеч, зарниа — рудаяс, дона из куйлӧдъяс. Эм быдсикас химия сырье, стрӧитчан материал. Паськалӧ найӧс перйӧм да водзӧ уджӧ лэдзӧм. Из шомсӧ сотӧмӧн сетӧны канмулы колана электроэнергия.
Век жӧ олысьяслӧн медшӧр уджыс — пемӧс сырьёысь быдтор вӧчӧм. Эмӧсь дӧра, кучик да кӧм вӧчанінъяс, ковёр фабрикаяс. Кӧрт туйяс йитӧны Монгол канмусӧ Рочмукӧд да Китайкӧд.