Тöлын материкыс Азиялöн кöдзалö ёнджыка сiйöс кытшалысь саридзьясысь. Кöдзыдъяс сулалöны не сöмын Войвыв Азияын, но и Пытшкöс Азияын – Гималаясöдз. Тайö став ылдöс вылас чукöрмö кöдзыд сынöд масса, кодi мунö асыввылö да лунвылö шоныд океанъяслань. Тадзи артмöны тöвся муссонъяс. Океанъясын тайö кадас атмосфераса личкöмыс ичöт, а материк вылын – ыджыд. Тöвъяс кöдзыд материксянь вайöны асыввыв вадоръясö ён кöдзыдъяс, а Лунвыв Азияöс наысь прамöя сайöдöны гӧраяс. Но век жö и Лунвыв Азияын тöлын тöвъяс пöльтöны материксянь океанö. Тöвся муссонъяс быдлаö вайöны кос да сэзь поводдя.

Гожöмын материкыс Азиялöн шоналö ёнджыка, сiйöс кытшалысь саридзьясысь. Личкöмыс сэнi чинö, да сэтчö уськöдчöны васöд тöвъяс Индiа да Лöнь океанъясысь – тадзи пöльтöны гожся муссонъяс; найö вайöны уна зэръяс, торъя нин сэтшöм местаясын, кöнi найö паныдасьöны гӧраяскöд. Пытшкöс Азияö, кодöс сайöдöны джуджыд гӧраяс, найö пöшти оз веськавны; сэнi гожöмын вывтi жар да кос. Рытыввыв Азияö муссонъяс Индiа океансянь оз жö веськавны, да сэнi сiдзжö гожöмын овлö кос да жар, а содтöд и шондiыс сэнi гожся луншöркадö овлö пöшти юр весьтын.

Став Азиясö климат серти позьö юкны, тадзи: Пытшкöс Азия, Асыввыв Азия, Лунвыв Азия, Рытыввыв Азия да Войвыв Азия.

Пытшкöс Азияын континентвывса – материквывса – климат, гожöм да тöв, лун да вой, ёна торъялöны шонтöг серти. Гожöмын кымöртöм енэжсянь шондi ёна пöжö; платояслöн веркöсыс доналö; шоныд кос сынöд кайö вывлань тöвныръясöн; найö лэптöны зэв вылöдз дзонь кымöръясöн лыа да бус. Сынöдыс гудырмö, шондiыс öдва тыдалö бус пыр, гöгöр – быттьö ру пытшкын. Пытшкöс Азияö воöны кос тöвъяс нин, сы понда сэнi усьö этша енэжва. Сöмын Пытшкöс Азия доръясын да гӧра бокъясын овлöны унджык зэръяс, а медся джуджыд гӧра вывъясас усьлöны лымъяс. Но лым вежтасыс гӧраясын куйлö зэв вылын: войвыв Тибетын, Хуанхö ю заводитчанiнын, 5 км судтаын, а лунвыв Тибетын весиг 5½ км судтаын. Тöлын став Пытшкöс Азияыс ёна кöдзалö; кöдзыд сынöд лöнь да сэзь, енэжваяс тöлын усьöны нöшта этшаджык гожöмын дорысь. Сöмын шочиника платояс вылö веськавлöны шоныдджык да васöдджык тöвъяс океан вадоръяссянь, сэки артмöны кымöръяс да усьö лым; но тöвбыдöн усьö вывтi этша лым, öдва вевттьыштö мусö; кöялыысьяс видзöны сэнi ассьыныс скöтсö и тöлын лудъяс вылын.

Асыввыв Азияын мунöны гожся муссонъяс, кодъяс пырöны пытшкöс мутасъясас 1000–1500 км сайöдз, медся уна енэжваяс усьöны гӧраяса вадор пöлöнъясын, сiйö кадö, кор саридзсянь воöны циклонъяс. Тöвся муссонъяс дырйи кöдзыдъяс паськалöны ылi лунвылö, весиг войвыв Китайын, Мушöр саридзвыв пасьта вылын, кынмöны юяс. Тулысын да арын, гожöмся да тöвся муссонъяс вежсигöн, кор паныдасьöны кöдзыд да шоныд тöвъяс, Азияса вадоръястi мунöны ыджыд тöв ныръяс, – тайфунъяс. Найö артмöны тропикдорса вöньын восьса океанын да Азияса вадоръяслань матыстчигöн вöчöны ыджыд куштӧмъяс Пилиппинса да Ниппон дiяс вылын.

Ыджыд тöдчанлун Асыввыв Азияса климатлы кутö шоныд Куросио визув; сiйö тыртö уль руöн сы весьттi вылысöд мунысь муссонъяс да видзö кынмöмысь пöшти ставнас Ниппон саридзöс.

Лунвыв Азияöс – мöд ног кö Индостан, Индокитай да Малайя архипелагöс – вуджöны тропик да экватор, да климатыс сэнi жар. Гожöмын шондiыс овлö дзик юр весьтын да сотö зэв ёна. Весиг тöвся тöлысьясö шондi кайö енэжтассянь вылö; тöв, кыдзи ми сiйöс тöдам, сэнi дзик оз овлы, и муыс некор оз вевттьысьлы лымйöн. Тöлыс сэнi абу кöдзыдджык миян Украинса гожöмысь. Гожöмыс сэнi уль, енэжваяссö материк вылö вайöны рытыв-лун муссонъяс. Дiяс вылын климат океанвывса: сэнi зэрö тöв и гожöм. Шонтöг сулалö вогöгöр 25–27°. Тайфунъяс Лунвыв Азияын овлöны жö, но шочджыка Асыввыв Азияын дорысь.

Рытыввыв Азияын климатыс кос, татчö гожся муссон вотöм вöсна (карта, 106 лбк.). Апрель тöлыссянь да йирым тöлысьöдз танi пöшти оз овлыны зэръяс, енэжын шоча мыччысьлöны кымöръяс; шондi сотö лёка: Иракын Багдад дiнын лыаыс шоналö 78°-öдз; гожсайын шонтöгыс сынöдлöн кайö 55°-öдз. Торъя нин жар поводдя пуксьö, кор локтö лунтöв – самум – доналöм Аравиясянь. Вывтасъяс вылын зэв жö жар, но сэнi жар лунъяс вежсьöны кöдзыд войясöн. Жар поводдя сулалö йирым тöлысьöдз, и сöмын сёр арын, медсясö вöльгымын, енэжын кыптöны зэра кымöръяс. Найöс вайöны циклонъяс Мушöр саридзсянь. Зэрлывлö сэтшöма, мый Аравия да Сурия куш степьясын кос ковтысъяс – вадияс – тырлöны ваöн. Гӧраяс вылын усьлö лым; гожöмын лымйыс сылö, ваыс лэччö юясö да шоръясö. Тöв Рытыввыв Азияын ёна шоныдджык Асыввыв Азияын серти.

Войвыв Азияын кузя сулалöны зэв ён кöдзыдъяс – квайт тöлысьöдз дай дырджык. Муыс сэнi кынмö зэв пыдöдз да оз удит сывлыны гожöмбыдöн. Но гожöмыс сэнi шоныд. Вылысса пöвстыс мулöн сэтшöма шоналö, мый видз-му овмöс вöдитны позьö и полюс кытш сайын.