Гвинея куръя вадорын да Конго ю бассейнын — медся ва местаясас Африкаын — быдмöны тропикдорса вöръяс. Тайö зэв сук вöръяс, гартчöмаöсь лианаясöн. Пуясыс быдмöны сэнi уна вевсьöн (ярусöн). Шондi югöр шоча пыравлö коръяс косттiыс; сынöдыс сэнi жар да уль руа. Вöръясын шöркодь судтаыс пуяслöн оз ло кузьджык 35 м, но торъя пуяс быдмöны зэв джуджыда — 50–56 м-öдз; татшöм гырысь пуясыслöн эмöсь пыкöдъяс кодь содтöд вужъяс. Сук лианаяс, вужъяс да пуяс костöд векньыдик ордым вывтi мунiгöн, морт аддзö сöмын водзö некымын воськов. Вылын пуяс вылас лэбалöны пöткаяс; улiас пемöсъяс пöшти абу.

Сэнi олöны негырысь котыръясöн морт кодь öблезянаяс — шимпанзеяс да гориллаяс, да налы медуна лёк вöчысьясыс — леопардъяс.

Африкаын сэтшöм мутасъяс, кöнi енэжваяс усьöны 60-сянь 150 см-öдз, да кöнi тöвнас овлö кос, вевттьысьöмаöсь саваннаясöн. Зенит зэръяс дырйи сэнi быдмö кузь турун, унаысь — морт судта. Кöнсюрö кыпöдчöны джуджыд пуяс, шуам, акацияяс, мимозаяс; шочиника паныдасьлöны сюрс вося баобабъяс.

Юяс пöлöн, кодъяс визувтöны саваннаясöд, быдмöны вöръяс; найöс шуöны галерея вöръясöн: татшöм вöрöдыс юыс визывтö быттьö галереяöд. Нюръяса вадоръяс вылын юяс да тыяс пöлöн быдмöны тростник да папирус.

Тöвся косьтан жар пуксьöм бöрын туруныс саваннаясын вижöдö да косьмö; весиг пуяс вылысь коръяс усьöны косысла. Сэки саваннаясын кокниа кыптö лёкби, кодi паськалö уна дас дай сё километр вылын. Сьöд пемыд тшын кайö вывлань, тупкö енэжсö, шондiсö; муыс тырö пöимöн. Став ловъя олысьыс пышйö саваннаясысь либö сотчö биöн; сöмын кодзувкотъяс-термитъяс кольöны бивидзан асланыс стрöйбаясын.

Тайö бишогъясыс зэв лöсялöны лудъяслы, — вынсьöдöны найöс пöимöн, но найö вöчöны ыджыд лёк вöръяслы.

Мусинъяс саваннаясын да тропикдорса вöръясын гöрдöсь. Сiсьмöгыс налöн этша; быдсяма коръяс, вужъяс, весиг дзонь пуяс öдйö зэв сiсьмöны васöдла да жарла, а сiсьмöгсö нуö ва; но тайö мусинъясыс озырöсь калийöн да налöн тэчасногаыс шыдöс кодь. Вынсьöдтöг найö регыд изöрмöны, но фосфор да азот сюйöмöн дыр вермöны сетны бур урожайяс.

Пемöсуловöн африкаса саваннаяс зэв озырöсь. Вывтi бур лудъяс вылын йирсьöны дзонь стадаясöн антилопаяс, зебраяс да страусъяс. Саваннаясын сулалысь акацияяслысь да мимозаяслысь корсö сёйöны жирафъяс. Турун сёйысь пемöсъяс бöрся вöтлысьöны яйсёйысьяс — лев, гиена да шакал. Радейтана оланiныс налöн — вöрдоръяс; сэтысянь войясын найö петöны кыйсьыны саваннаясö. Сэнi жö, вöрдоръясын, тапикасьöны, сёйöны увъяс, вужъяс да плодъяс, зэв гырысь тушаа кызкучикаяс — слöн да сюраныр. Юясын да тыясын, вöръяс пöвстын да саваннаясын, олöны бегемотъяс да крокодилъяс.

Вöръясын и саваннаясын гут-гагыс зэв уна, торъя нин термитъяс, — быд воськолын налöн стрöйбаяс.

Тропикдорса юкöнас Африкаын олö цеце гут, код курччöмысь кулö пöшти быд гортса пемöс.

Тайö гутъясыс висьмöдöны йöзöс зэв сьöкыд узян висьöмöн. Сэсся быдлаын саваннаясын олöны москитъяс, кодъяс вуджöдöны тропикдорса малярия. Колö шуны, саваннаяс да тропикдорса вöръяс оз лöсявны мортлы олöм вылö, торъя нин сэтшöм йöзлы, кодъяс оз вермыны овны васöд жар климатын.

Нил ю йывланьын да гырысь тыясын олö уна лэбач, тöлын лэбачьясыс Европаысь сэтчö локтöны зэв гырысь кельöбъясöн.

Коркö важöн Африкаын вöлi лыдтöм-тшöттöм кид пемöс. Шуам, Чад ты дорын слöнъяс ветлiсны чукöръясöн 500 дай унджык юрöдз, а лунвыв Африкаын антилопаяс вуджлывлiсны öтилаысь мöдлаö уна сё сюрс лыда чукöръясöн. Замбези ю дорын Ливингстонлы ковмывлö вöлi кызмырдöн писькöдчыны антилопа чукöръяс костöд.

Бöрынджык, кор Африкаын заводитiсны кыйсьыны зверьяс бöрся лыйсянъясöн, пемöсъяс тайö материк вылас кутiсны öдйö шочмыны. Торъя нин ёна бырöдiсны лёка кыйöмöн слöнъясöс дона водзиръясыс понда да страусъясöс дона гöн пондаыс.

Страусъясöс öнi видзöны да рöдмöдöны лунвыв Африкаын; найö олöны сутугаöн потшöм лудъяс вылын.

Косджык местаясын Африкаын, кöнi енэжваяс усьöны 10-сянь 60 см-öдз, да кöнi кос поводдяяс сулалöны воджын дорысь кузьджыка, куйлöны посни кустаинъяса (1/2 м судта гöгöр) степьяс. Турун сэнi бура быдмö сöмын зэра воясö, а кос воясö — зэв омöля.

Степьясын пемöсъяс ёна этшаджык — сiйö медсясö антилопаяс да зебраяс, кодъяс локтöны татчö ульсов кадö, кор степьяс веж турунаöсь. На бöрся вöтчöны и яйсёйысьяс — левъяс, гиенаяс. Степьясын век олысьяс пöвстысь медсясö олöны танi му пытшкын олысь пемöсъяс; найö заптöны сэнi аслыныс кöрымсö кос поводдя кад кежлö; татшöмъясыс — 4 см кузьта ем кодь гöна дикобразъяс, му кöчьяс, кодзувкотъяс да лёкгагъяс. Мусинъяс степьясын — сьöдмуаöсь да каштанрöмаöсь; сiсьмöг сэнi чукöрмö уна кос климатын быдмöгъяс надзöн сiсьмöм вöсна.

Овтöминъясын Африкаын — Сахараын да мыйкö-мында Калахариын — зэв паськыд местаяс куйлöны пöшти дзик кушöсь, быдмöгтöмöсь. Ковтысъясын да керöс бокъясын, кöнi шочиника овлöны зэръяс, быдмöны сöмын турунъяс да сутшкасьысь кустаинъяс. Кöнi петö грунт ва либö кодйöма артезияса юкмöсъяс, дзордзалöны оазисъяс финик пальмаясöн.

Пемöсъясöн овтöминъяс гöльöсь: Сахараын эмöсь скорпионъяс, лёкгагъяс да кыйяс; найö зэв дыр, уна тöлысьöдз, вермöны овны сёйтöг-ютöг. Унджык посни пемöсъясыс лунын дзебсьöны кырт потасъясö, кодйысьöны лыа пиö, а рытъясын да войясын петöны ортсö корсьны кыйдöс. Ковтысъясöд, кöнi быдмö турун, овтöминъясö пыдöдз пырöны антилопаяс; луннас найö вермöны котöртны уна дас дай сё километръясöдз сёян да юан корсьöм могысь. Овтöмин доръясын эмöсь яйсёйысьяс — левъяс да гиенаяс.

Став пемöсыс овтöминын рудов-виж рöмаöсь (доръян рöм), сы понда найöс сьöкыд аддзыны сэтшöм жö рöма лыаяс костын.

Уна вöдитан быдмöгъяслöн чужанiныс Африкаын: копей пулöн чужанiныс — Эфиопия; Гвинея вöръяс — выя пальмалöн; саваннаяс — некымын сорта просалöн да му öреклöн чужанiн; Сахара оазисъясысь петiс финик пальма. Мукöд му юкöнъясысь вайöм быдмöгъяс Африкаын бура овмöдчисны; татшöмöсь, шуам, америкаса каучук пу да какао.

Какао пуяс садитöм могысь негръяс весалöны тропикдорса вöр сiдз, мый кольöны сöмын гырысь пуяссö, на костын сэсся и садитöны какао пуяс; найö öдйö быдмöны да регыдöн вайöны плодъяс, а асьныс пыр кольöны джуджыд пуяс сайын — не сiйö кö, тöв кокниа нуас какао бобы плодъяссö.