Рытыввыв Африка — континентлӧн сійӧ юкӧныс, коді лунвылас да рытыввылас мыськавсьӧ Атлантика океан ваясӧн, войвылын босьтӧ Сахаралысь юкӧн, а асыввылын нюжалӧ Чад тыӧдз. Шӧр Африкаӧн лыддьӧны территория Войвыв тропиксянь л. п. 13° параллельӧдз. Материк тайӧ юкӧныслы инмӧ шондісянь медуна шоныдыс дай бура васӧда сійӧ, та вӧсна тані торъя нин озырӧсь быдмӧг да пемӧсуловыс.

Тайӧ регионас чукӧрмӧма континентса олысьяслӧн ыджыдджык юкӧныс да Африкаса канмуясысь пӧшти джынйыс. Йӧзыс зэв уна сикасаӧсь, но кызвыйӧ тайӧ негроид расаа войтыр. Сёрни-кыв сертиыс йӧзлӧн тэчасыс уна сера жӧ. Торъялӧ и олысьяслӧн ортсыыс. Ӧтияслӧн зэв пемыд кучик да читкыля юрси, мукӧдыс югыдджык кучикаӧсь. Туша кузьтаныс торъялӧ жӧ. Шӧр Африкаын экваторса вӧръясын олӧны пигмейяс.

Рытыввыв да Шӧр Африкаса войтырлӧн культураыс зэв нин важся. Ӧнія лунӧдз кольӧм из выв серпасъяссӧ вӧлі вӧчӧма миян эраӧдз X–VIII нэмъясӧ. Бронза кисьтӧм, пу скульптура, сёйысь вӧчасторъяс висьталӧны тайӧ муясас олысь войтыръяслӧн важся да озыр культура йылысь. Миян кадӧдз кольӧмаӧсь шӧр нэмъясся Бенин, Ифе, Дагомея, Гана канмуясысь крамъяс да юралысьяслӧн дворечьяс.

Абуджык важӧн на Рытыввыв да Шӧр Африкаса канмуяс (Либерия кындзи, коді босьтіс асшӧрлунсӧ 1847 воын) вӧліны Прансузмулӧн, Ыджыд Бритмулӧн, Португаллӧн,

Бельгиялӧн, Испаниялӧн колонияясӧн. Веръясӧн вузасян кадӧ Гвинея куръя вадорсӧ нимтылӧмаӧсь Вӧлятӧм вадорӧн. Сэсся войтыръяс пондасны тышкасьны мездлун вӧсна да Мирса мӧд тыш бӧрын тайӧ вайӧдіс асшӧр канмуяс артмӧмӧ. Ӧні тані татшӧмыс 20-ысь унджык.

Рытыввыв да Шӧр Африкаса канмуяс торъялӧны асланыс куйланінӧн. Ӧтияс куйлӧны вадорын (Либерия, Гана, Гвинея, Ангола да мукӧд), мӧдъяслӧн (Мали, Нигер, Буркина-Фасо) саридз дорӧ петан туйыс абу. Канмуяс пиысь ӧткымынӧн куйлӧны діяс вылын, шуам, Сан-Томе да Принсипи — Африкаын медічӧт, діясвывса канму, либӧ Веж Нӧрыс діяс вылын куйлысь Кабо-Верде.

Рытыввыв да Шӧр Африкаса канмуясын унджык йӧзыс олӧ сиктъясын да вӧдитӧ му, видзӧ скӧт, кыйсьӧ. Медся топыда овмӧдӧма Атлантика океанлысь вадор да ю ковтысъяс.

Рытыввыв да Шӧр Африкаса странаяс зіля вузасьӧны мирса мукӧд канмуяскӧд. Медшӧр саридзвывса портъяс — Лагос, Луанда, Дакар.

Нигерия. Африкаса канмуяс пиысь тайӧ странаыс медуна олысьяса. Куйлӧ Нигерияыс Нигер ю кывтыд бассейнын, сійӧ нюжӧдчӧма Гвинея куръясянь Чад тыӧдз.

Нигериялӧн ывлавылыс зэв озыр да уна пӧлӧса. Географъяс нимтӧны тайӧ канмусӧ Рытыввыв Африкаӧн миниатюраын. Нигер ю да сылӧн Бенуа вож юкӧны странасӧ кык пельӧ — лунвывса шыльыдін, коді тэчӧма юясӧн вайӧмторъясысь, да войвывса вывтас, абу джуджыд тшӧтшкӧсінъяса. Нигерияса му пытшкӧсыс озыр мусирӧн, кӧрт да рӧма металлъяс рудаӧн.

Нигерияын олӧ 250-ысь унджык сикас войтыр да этнос чукӧр. Унджык йӧзыс канму рытыв-лунвылын да океан вадорын. Олысьяслӧн пӧшти коймӧд пайыс карсаяс. Канму лунвылын сиктса йӧзыс олӧны гырысь мутас вылын куйлысь ыджыд грездъясын. Олан керкаяс сулалӧны мӧда-мӧдсянь ылын, найӧс гӧгӧртӧны овмӧс стрӧйбаяс. Быд керкасянь мунӧ туй шӧр изэрдлань, коді грездын лоӧ и вузасян инӧн, и йӧз чукӧртчыланінӧн. Олан керкаяс уна пӧлӧс, тшӧкыдджыка тайӧ сёйысь вӧчӧм

хижинаяс, веськыд пельӧсаӧсь либӧ гӧгрӧсаӧсь, конус сяма вевтаӧсь.

Нигерия — видз-му овмӧса канму, кӧні сӧвмӧ и индустрия. Сиктсаяс нуӧдӧны му уджъяссӧ во гӧгӧр чӧж.
Канму портъясӧ мушарса уна странаысь волӧны карабъяс фруктъясла, вӧрла, кӧрт рудала, мусирла, мыйясӧн озыр Нигерияыс.

Тӧдчана роль овмӧсын ворсӧ кипод удж, сыӧн ноксьӧны дзонь котыръясӧн, грездъясӧн, карса кварталъясӧн. Ас вӧчӧм станокъяс вылын дасьтӧны дӧра, кыӧны пальма сіысь циновкаяс, кӧрзинаяс, керӧны кучик. Гӧрд сафьян (вӧсни небыд кучик) паськыда тӧдса мир пасьтала. Вылӧ донъявсьӧны пу серӧдысь да сёйӧн уджалысь мастеръяслӧн вӧчасъяс. Мортлӧн уна нэмся уджалӧм, йӧз лыд содӧм вайӧдіс канмуын ывлавыв вежсьӧмъясӧ.

Сӧмын кытсюрӧ кольӧмаӧсь дзоньӧн век веж вӧръяс; омӧльтчӧ мусин, тшӧкыдджыка овлӧны ю ойдӧмъяс, косдыръяс. Каръяс гӧгӧр быдмӧмны ёг чукӧръяс, кытысь мыйтакӧ веськалӧ куръяӧ, да та вӧсна сэн кулалӧ чери. Нигерияса юркар да канмулӧн саридз дзиръяыс — Лагос, Африка рытыввыв вадорас сійӧ лоӧ медгырысь портъяс пӧвстын. Материкын и орчча діяс вылын паськалӧм да тропикса сук вежӧдӧн вевттьӧм карыс яръюгыд серпас моз гажӧдӧ синтӧ.