Йӧз. Африка — мортлӧн вужму. Медся важ йӧзлысь колясъяс да уджалан кӧлуйныс сюрӧма 2,7 млн. во сайся му пластъясысь Танзанияын, Кенияын да Эфиоп муын. Африкаса ӧнія кадся олысьясыс куим расааӧсь: европеоид, экваторса да монголоид. Континентса йӧз пиын медшӧр юкӧныс — вужвойтыр, м. ш. нэмысянь тані пыр олысьяс. Европеоид расаа йӧзыс кызвыннас олӧны Африка войвылын. Тайӧ араб войтыр сикасъяс (алжирса, мароккоса, египетса да мукӧд), кодъяс сёрнитӧны араб кыв вылын, а сідзжӧ бербер кыв вылын сёрнитысь берберъяс. Налӧн мугӧм кучик, пемыд рӧма юрси да син, нюжалӧм юр лы, векньыд ныр да кузьмӧс чужӧм.

Сахарасянь лунвылынджык континентса ыджыдджык юкӧнас олӧны негроидъяс, кодъяс артмӧдӧны экваторса расалысь Африкаса вожсӧ. Негроидъяс мӧда-мӧдсьыныс торъялӧны кучик рӧмӧн, туша кузьтаӧн, чужӧм ӧбликӧн да юр формаӧн. Африкаса медкузь тушаа войтыр олӧны континент асыввыв юкӧнса саваннаясын (тутси, нилотъяс, масаияс да мукӧд). Налӧн шӧркодь тушаыс 180–200 см. Найӧ чуймӧдана лӧсьыд статяӧсь да мича мыгӧраӧсь. Нил йылын негроидъяс торъялӧны зэв пемыд, пӧшти сьӧд кучик рӧмнас.

Экватор вӧръяс зонаса войтыр — пигмейяс — ичӧт тушааӧсь (150 см-ысь дзоляджык). Кучик рӧмыс налӧн абуджык пемыд уна мукӧд негроидъяс серти, вомдорыс векни, нырыс паськыд, латшкӧсӧсь. Пигмейяс — вӧрын олысьяс. Вӧр налы — горт, сійӧ ставсӧ сетӧ налы олӧм вылӧ. Тайӧ Африкаса медся ичӧт войтыръяс пиысь ӧти, кодлӧн лыдыс дугдывтӧг чинӧ.

Лунвыв Африкаса джынвыйӧ да тырвыйӧ овтӧминъясын аддзам бушменъясӧс да готтентотъясӧс. Налӧн вижоват-мугӧм кучик рӧм да паськыд плавкӧс чужӧм, тайӧн найӧ мыйтакӧ ӧткодьӧсь монголоидъяскӧд. Бушменъяс, кыдз и пигмейяс, ичӧтӧсь, но векни лыаӧсь.

Шӧра-коста расаӧ ӧткымын туялысь пыртӧ эфиопъясӧс. Найӧ торъялӧны югыдджык, но гӧрдоват кучик рӧмӧн. Ортсынас найӧ ёнджыка мунӧны европеоид раса лунвыв вожлань. Малагасиечьяс (Мадагаскарын олысьяс) артмӧмаӧсь монголоид да негроид расаяс сорлалӧмысь.

Европаысь важӧн воӧм йӧз олӧны кызвынсӧ бур ывлавыв гӧгӧртаса инъясын да артмӧдӧны материкса олысьяслысь неыджыд юкӧн. Континент войвылын Мушӧр саридз пӧлӧн олӧны прансузъяс, а материклӧн дзик лунвылын — африканеръяс (Нидерландъясысь воӧм йӧзлӧн йылӧмыс), англичана да мукӧд.

Африкаса уна канмуын важысянь вӧлі ас культура (Египет, Эфиопия, Гана, Бенин, Судан). Сэні дзоридзалӧмаӧсь кипод удж, вузасьӧм да стрӧитчӧм. Африкаса войтыр, кузь сӧвман туй мунігӧн, пуктӧмны ыджыд пай мирса культура историяӧ: египетса пирамидаяс — важся стрӧитчан техникалӧн шемӧс, слӧн лы да пу вундалӧмӧн серӧдӧм, бронзаысь скульптураяс. Ӧткымын туялысь чайтӧ: мортуловыс пӧ культура сӧвмӧмын медводдза вермӧмъяснас уджйӧза кызвыйӧ Африкалы. Унджык канмусӧ колония ногӧн увтыртӧмысь мездӧм бӧрын африкаса культура бара кутӧма быдмыны-сӧвмыны.

Йӧзлӧн мӧд-мӧдлаын овмӧдчӧм. Африкаын олӧ 590 млн-ысь унджык морт. Африкасӧ овмӧдӧма орччӧдмӧн гежӧда да абу ӧткодя материк пасьтала. Унаӧн ли этшаӧн олӧны йӧзыс кутшӧмкӧ мутасын — тайӧ абу сӧмын ывлавыв гӧгӧртас сайын, но и история сайын, медыджыд роль тані ворсӧны рабъясӧс вузалан да колония видзан кадся колясъяс.

Кӧні олӧны медшӧр войтыръяс да кутшӧм йӧзыслӧн суклуныс Африка торъя юкӧнъясын, петкӧдлӧма тематика мусерпасӧн (видзӧд атлас).

Атлас анализируйтігӧн ми аддзам: орччӧдмӧн тшӧкыда йӧзыс олӧны Мушӧр саридз да Гвинея куръя дорын, а сідзжӧ континент асыв-лунвывса вадорын. Олысьяслӧн суклуныс зэв ыджыд Нил ю вомын, кӧні 1 кв. км. вылӧ воӧ 1000 морт. Сахара овтӧминын, коді босьтӧ материклысь пӧшти нёльӧд юкӧнсӧ, пыр олысьыс став йӧз пиысь 1% оз ло, а кӧнсюрӧ тані дзик некод оз ов.

Колонияяс кадсянь континентлӧн история. Европеечьяс босьтчӧмаӧсь колонизируйтны материксӧ шӧр нэмъясӧ на. А ХХ нэм пансигӧн Африкаысь пӧшти став мутассӧ Европаса капиталист канмуяс торйӧдӧмаӧсь ас костаныс да пӧртӧмаӧсь сійӧс колонияясӧн (политика да овмӧс боксянь правотӧм канмуясӧн) вевттьӧм материкӧ. Колонизаторъяс дзескӧдӧмны да увтыртӧмны вужвойтырсӧ, мырддьылӧмны медбур муяс, вӧтлӧмны чужан инъясысь олӧм вылӧ шогмытӧм местаясӧ. Найӧ жалиттӧг грабитӧмаӧсь канмуяссӧ: петкӧдӧмны мупытшса озырлунъяс (зарни, алмазъяс, кӧрт руда да мукӧд), дона вӧр, а сідзжӧ му вылын быдтӧмторъяс (какао, копей, бананъяс, лимонъяс да мукӧд). Африканечьясӧс пӧртӧмаӧсь рабъясӧ. Увтыртысь канмуяс вӧдитчӧмаӧсь наӧн кыдз донтӧм, пӧшти дарӧвӧй уджалан вынӧн рудникъясын, муяс вылын, а удж вылысь пышйыны зільӧмысь чорыда мыждӧмаӧсь.

Колония кутысьяслӧн дыр ыджыдалӧмыс падмӧдӧма африкаса канмуясын овмӧс да культура сӧвмӧмсӧ. Колонизаторъяс зільӧмаӧсь, медым татчӧс йӧзыс олісны посни племяясӧн. Но увтыртӧм войтыръяс ӧтувтчасны, кутасны тышкасьны нартитысьяскӧд.

Континентын йӧз нарт улысь мездысьӧм вӧсна паськалӧма тыш, коді ёна чорзьӧма Мирса мӧд война бӧрын. ХХ нэм шӧрын Африка лоис войтыр мездлун вӧсна тышкасьысь материкӧн, тайӧ вайӧдӧма колония кутан системасӧ киссьӧмӧдз.

ХХ нэм заводитчигӧн Африкаын вӧлі сӧмын кык ас вӧляа канму — Либерия да Эфиопму. Ӧні континент вылын став канмуыс асшӧрлуна. ХХ нэм помын Африкаыс колонияяс тыра материкысь пӧртчӧма асшӧр канмуяса континентӧ.