Австралияса ӧнія йӧз котырыс тэчӧма кык юкӧнысь: этша лыда вужвойтыр да локтӧмаяс, кодъяс олысьяс пиын кызвын пайыс. Австралияса вужвойтыр пырӧ негроид-австралоид расаӧ, налӧн пемыдмугӧм кучик рӧм, читкыля юрси, паськыд ныр, чурвидзан синкым вевдор. Туялысьяс чайтӧм серти, важ йӧз веськалӧмаӧсь татчӧ Асыв-Лунвыв Азияысь. Европеечьяс локтӧдз австралиечьяслӧн сӧвман тшупӧдыс вӧлі зэв улын. Вужвойтырлӧн абу вӧлӧма му уджалӧм ни скӧт видзӧм, найӧ абу кужӧмны вӧчавны дӧра, абу тӧдӧмны металлъяс. Найӧ олӧмаӧсь кыйсьӧмӧн, вотчӧмӧн, бура тӧдлӧмаӧсь ывлавыв, вӧліны кӧялысь войтырӧн.

Локтӧмаяс лыдӧ пырӧны европеечьяслӧн йылӧмныс, пӧшти куш англичана — англи кывйӧн сёрнитысь англо-австралиечьяс.

Австралияын олӧ пӧшти 17 млн. морт. Мукӧд материкъясысь Австралия торъялӧ олысьяслӧн ичӧт топыдлуннас. Территория пасьтала овмӧдчӧмыс абу ӧткодь. Пӧшти ставныс олӧны материклӧн асыввылын, лунвыв-асыввылын да мыйтакӧ асыв-рытыввылын, кӧні бурджык ывлавыв гӧгӧртас. Олысьяснас тані лоӧны англо-австралиечьяс. Пытшкӧсса Австралия да став войвыв овмӧдӧма этша. Тані кызвыннас олӧны вужвойтырыс.

Мыйӧн позьӧ гӧгӧрвоӧдны войтырлысь мутас пасьтала татшӧм овмӧдчанногсӧ? Вочавидзӧм могысь орччаӧдӧй «Олысьяслӧн топыдлун да войтыръяс» картасӧ климата мусерпасӧн; уськӧдӧй тӧд выласныс, кыдзи вӧлі овмӧдӧма материксӧ.

Колонизацияӧдз материкса олысьяснас вӧліны вужвойтыр. Найӧ олісны Австралияса асыввылын да лунвыв-асыввылын, кӧні ывлавыв гӧгӧртас лӧсьыдджык морт олӧмлы. Европеечьяслӧн материк вылӧ воӧм бӧрын да ыж видзӧм сӧвмӧмкӧд йитӧдын вужвойтыръяссӧ кутісны топӧдны материк пытшланьыс — кос инъясӧ, кӧні позьӧ кувны тшыгъялӧмла. Та кындзи европеечьяс  жаль тӧдтӧг бырӧдісны австралиечьясӧс, виисны найӧс, тшыкӧдісны сёянсӧ да юкмӧсъясысь ва. Вужвойтырлӧн лыдыс материк вылын ёна чиніс 310 сюрссянь 50 сюрс мортӧдз.

Вужвойтырыс воисны коранвыйӧдз, олісны найӧ резервацияясын (тайӧ сэтшӧм инъяс, кытчӧ мырдӧн вӧтлісны вужвойтырсӧ), овтӧмин районъясын. Найӧ вӧліны дзик правотӧмӧсь, налы эз позь овны каръясын, пырӧдчыны йӧзкост олӧмӧ. Мир пасьта тӧдса ас кежысь велӧдчӧм Намаджира серпасасьысь, кодлӧн уджъяссӧ вылӧ донъявлӧмаӧсь уна канмуын. Сылы эз позь волыны ас серпасъясӧн выставкаяс вылӧ. Ӧні австралияса вужвойтыр оланпас серти лоисны ас страналӧн ӧткодь инӧда олысьясӧн. Тӧдчана, мый вужвойтырыс дугдіс кулавны и налӧн лыдыс водзӧ содӧ. Петкӧдчӧны сора гӧтрасьӧмъяс, мый водзджыксӧ эз вӧв. Вужвойтыр пиысь кодсюрӧяс уджалӧны фермаясын батракъяс пыдди скӧт видзысьясӧн либӧ уджалысьясӧн. Мукӧдъяс водзӧ нуӧдӧны кӧялан кыйсьысь-вотчысьяслысь олӧм. Ассьыныс оланінъяссӧ  австралиечьяс вӧчӧны турунысь, увъясысь да муысь. Судзӧдӧм сёяныс торйӧдсьӧ пӧрысьясӧн ӧтмоза став йӧз костын. Кыйсьысьӧс, коді кутӧма пемӧссӧ, бурджыкӧ оз пуктыны. Быдсяма обрядъяс отсӧгӧн племяыс быдтӧ зэв бур, сьӧкыдлунъясысь повтӧм шленъяссӧ. 

Кутшӧм мупытшса перъянторъясӧн Австралияса Ӧтув озыр? Кӧні Австралияын видз-му овмӧслы мутасъясыс медся шогманаӧсь?  Подулалӧй вочакывсӧ мусина да климата картаяс вывса мыччӧдъясӧн.

Австралияса Ӧтувлӧн овмӧс. Медшӧр роль Австралияса Ӧтув овмӧсын ворсӧ индустрия, кӧні бура сӧвмӧма быд отрасль. Унасикаса мупытшса перъянторъяс подув вылын тані артмис мупытшса озырлун перъян промышленносьт. Канмуын ӧдйӧ сӧвмӧ машина вӧчӧм, химия, а сідзжӧ сёян-юан промышленносьт: вый вӧчӧм, сыр пуӧм, консерв вӧчӧм (йӧлысь, яйысь, град выв пуктасысь да фруктыысь).

Видз-му овмӧс сідзжӧ бура сӧвмӧма. Англо-австралияса фермеръяслӧн эм паськыд муяс. Найӧ  вӧдитчӧны техникаӧн, му вынсьӧданъясӧн, медалӧны уджалысьясӧс,  мый вӧсна босьтӧны ыджыд урожай да барыш. Медтӧдчанаӧн видз-му овмӧсын лоӧ лудын йирсян пемӧс видзӧм — ыж видзӧм. Австралияса мериносъяс (еджыд вуруна ыжъяс) сетӧны став мирса шырӧмлысь джынсьыс унджык. Районъясын, кӧні енэжваыс этша, ыжъяслы сёянӧн лоӧны косысь повтӧм турунъяс да кустарникъяс. Тані ыжъяс во чӧжыс йирсьӧны кок ув вердасӧн. Канму асыв-лунвылын ыжъясӧс йирсьӧдӧны сёян турунӧн кӧдзӧм муяс вылын.

Ыж видзан унджык овмӧсыс этша йӧза. Отсасьысьяс пыдди фермеръяс босьтӧны  торйӧн рӧдмӧдӧм пон сикас — кэлпи, кодъясӧс вӧлі вайӧма татчӧ колян нэмын на Шотландияысь. Кэлпи вермӧ вежны куим уджалысьӧс. Сійӧ кужӧмӧн видзӧ стадасӧ, но некор оз дойд ыжъясӧс. Ыджыд лёктор ыж овмӧслы вайӧны косьтӧмъяс, пӧжаръяс, ойдӧдлӧмъяс.

Сюра гырысь скӧтсӧ, медсясӧ пӧрӧдаа мӧсъяссӧ, видзӧны ёнджыкасӧ канму войвылын да асыввылын, кӧні енэжваыс усьӧ тырмымӧн.

Видз-му культураяс пӧвстысь медся уна вӧдитӧны шобді. Шобді муяс куйлӧны канму асыв-лунвылын да рытыв-лунвылын. Экваторувса да тропикдорса канму юкӧнас, вадор шыльыдінъясын быдтӧны ананас, банан, сакара тростник да мукӧдтор. Гырысь каръяссянь неылын кӧтӧдана муяс вылын эм уна сад.

Канму овмӧсын тӧдчана роль ворсӧны Австралиясӧ кытшалысь саридзьяс. Сэні чери кыйӧны, рӧдмӧдӧны моллюск-вӧсьӧ ракпаньясӧс, сёян устричаясӧс. Кыйӧны саридзвывса измышкаясӧс. Австралиялӧн абуӧсь косвыв йитӧдъяс мукӧд канмуяскӧд. Сылӧн став карыс, некымынысь кындзи, — саридзвывса гырысь портъяс. На пыр, енэжвыв туйяскӧд ӧттшӧтш, нуӧдсьӧны вузасян да культура йитӧдъяс мукӧд континентса канмуяскӧд (карта серти шуӧй медгырысь портъяссӧ).

Мортӧн ывлавыв вежӧм. Аборигенъяс ёна тӧждысисны вӧр-ва вӧсна. Медся ӧдйӧ да ёна Австралияса ывлавыв вежсьӧма материк колонизируйтан да англо-австралиечьяслӧн овмӧс удж водзӧ нуӧдӧм дырйи. Уна пемӧс вӧлі бырӧдӧма кыйсьӧм вӧсна да налысь олӧм гӧгӧртас вежӧм вӧсна. Медъёна вежсьӧмаӧсь Австралияас уна йӧза асыввыв, асыв-лунвыв да рытыв-лунвыв юкӧнъяс. Тані кералӧны дона сикас пуяссӧ. Ыджыдкодь, вӧръясысь весалӧм, мутасъясӧн вӧдитчӧны йӧла скӧтӧс йирсьӧдӧм могысь.

Коркӧя шоч вӧръяс да кустарникъяс пыдди ӧні паськалӧмаӧсь шобді муяс, виноградникъяс, олива пуктасъяс.

Континент шӧрас да рытыввылас кос да этша йӧза интасъяс тшӧтш вежӧмаӧсь ӧбликнысӧ. Медбур юкасъяс торйӧдӧма веськыд пельӧса, сутугаясӧн потшӧм муторъяс вылӧ, — скӧтлы йирсянінъяс. Индустрия сӧвмӧмкӧд йитӧдын нюжӧдӧны авто да кӧрт туйяс, электроби нуан визьяс. Австралияса быдмӧг да пемӧсулов тэчасын тыдовтчӧмаӧсь выль сикасъяс. Европаысь вайӧм быдмӧгъяс (оржы, тупу да мукӧд) да пемӧсъяс, шуам, вӧлявывса динго пон, кроликъяс, ӧдйӧ паськалӧны да пӧдтӧны татчӧс ловъя ловъяссӧ. Сідз, кроликъяс да ыжъяс лоисны помкаӧн зепта пемӧсъяс чинӧмлы, сійӧ жӧ йирсянінъяснас вӧдитчӧмны да.

Австралиечьяс зільӧны видзны органика мирлысь аслыспӧлӧслунсӧ. Та могысь лэдзӧны оланпасъяс, код серти оз позь суйӧр сайысь вайны быдмӧг-пемӧсъяс, а сідзжӧ стрӧга видзӧдӧны, мед эз петкӧдны мукӧд канмуясӧ татчӧсса шоч видъяссӧ. Ывлавыв комплексъяс да чинысь гежӧд быдмӧг-пемӧссӧ видзӧм могысь лӧсьӧдӧма вель уна войтыр парк да ывла доръянін.

68ʼ серп. Материк асыв-лунвылас сиктса пейзаж.
69ʼ серп. Сидней — Австралияса медгырысь порт.