Австралиялӧн мувыв куйланін

Австралия абу медводдза континент, кодӧн ми тӧдмасям. Та вӧсна тіян кӧнкӧ велавсьӧма нин географияса куйланног йылысь висьталігӧн кутны син водзад мусерпас. Сідзкӧ, чӧвтлам инӧ видзӧдласнымӧс карта вылӧ.

Ӧти-кӧ, ми аддзам — Австралия абу вывті ыджыд. Сійӧ планетаса медся ичӧт материк. Мӧд-кӧ, ми казялам: Австралияыд дзоньнас куйлӧ Лунвыв мусярджынйын. А сэтшӧм континентыс планета выланым сӧмын кык — Австралия да Антарктида. Материксӧ пӧшти шӧрвыйӧдыс вомӧналӧ Лунвыв тропик. Медым тропикыс вӧлі буретш лунвывса — тайӧ абу вывті тӧдчанатор. Тӧдчанаджык сійӧ, мый Австралиялӧн пӧшти став мутасыс куйлӧ тропик климатын. Но климат йылысь сёрниыс водзын на.

Австралия муныштӧ Африка вылӧ вадор визь тэчасног серти, тані вадорыс оз жӧ вывті ёна чукльӧдлы. Австралияса Ыджыд куръя оз дзуг материк лунвыв вадорлысь небыд контурсӧ: косінас сӧмын неылӧдз пырӧ да.

Войвыв юкӧнас эм нӧшта ӧти куръя — Карпентария. Чайтӧны тай, сійӧс шуӧмаӧсь тадзи Брит Адмирал котырса ӧти лордӧс, Карпентерӧс, нимӧдӧм могысь. Но эм и мукӧд видзӧдлас. Ляпкыд Карпентария куръя пӧшти быдладорсянь дорйӧма вына тӧвъясысь. Индия океан вомӧн вуджӧм бӧрын тані позис дзоньтавны-ладмӧдны бушковъясӧн косялӧм-летӧм караб. Став команда босьтлӧма инструмент киас да босьтчылӧма уджӧ. Медыджыд мортӧн татшӧм кадӧ вӧлі карабса плӧтник — сійӧ и веськӧдлӧма уджнас. А плӧтникыс англичана ногӧн — carpenter. Со тіянлы и Карпентария куръя — Плӧтник куръя. Карпентария куръя рытыввывті да асыввывті сывйыштӧма кык кӧджӧн: Арнемленд да Йорк. Наысь кындзи буракӧ и абуӧсь сэсся тӧдчанаджык чургӧдчанінъяс, кодъяс дзугисны эськӧ ичӧтик материклысь небыдик контурсӧ.

Австралия куйлӧ ылын мукӧд континентъяссянь. Сылӧн абу топыд йитӧдыс некодкӧд на пӧвстысь. Шуам, Африка йитчӧма Евразиякӧд, Лунвыв Америкаыс Войвывсакӧд. А Австралия куйлӧ мукӧд материкъяссянь уна сюрс километр ылнаын. Сы гӧгӧр сӧмын лыдтӧм-тшӧттӧм діяс.

Ӧти сайын, діяс йылысь. Тіян эз на вун, мый континентъясысь кындзи, Му шар вылас торйӧдӧны нӧшта и му юкӧнъяс? Дак вот. Миянлы тӧдса нин му юкӧнъясысь кындзи: Европа, Азия, Африка, Америка, Австралия да Антарктидаысь ӧтдор — торйӧдӧма нӧшта ӧти му юкӧн, кодлы сетӧма зэв мича ним — Океания, Океан му. Океанияас пыртӧны Лӧнь океанлӧн шӧр да рытыв-лунвыв юкӧнас, а сідзкӧ и Австралиясянь неылын куйлысь став дісӧ. Океан му йылысь ми сэсся сёрнитам на торйӧн.

Австралия важ кадӧ туялӧм йылысь.

«Австралия» ним петкӧдчӧма мусерпасъясын некымын сё воӧн водзджык сійӧ кадсьыс, кор тайӧ материксӧ вӧлі восьтӧма. Важъя эллинъяс пиын на кодсюрӧяс чайтлӧмаӧсь: Лунвыв мусярджынйын быть лоны ыджыдсьыс-ыджыд материклы. Но некод нинӧм стӧча тайӧ лунвывса материк олӧм-вылӧм йылысь эз тӧда да, сылысь контуръяссӧ серпасалӧмаӧсь картаяс вылӧ зэв ылӧсас, и сэтчӧс гудыр серпас весьтас пасйылӧмаӧсь: «Terra Australis Incognita» (серп. 165). Латыньысь вуджӧдны кӧ тайӧ лоӧ: «Тӧдмавтӧм Лунвыв Му». Тайӧ тӧдмавтӧм мусӧ карта вылӧ серпасавлӧмаӧсь аминь ыджыдӧс. Чайтӧны вӧлі, куим океан лунвылас (Лӧнь, Атлантика да Индия океан бердын) эм Мувывса медыджыд материк, кодлӧн ыдждаыс вевтыртӧ суммаын сэк кежлӧ став тӧдса материклысь ыдждасӧ. Збыльвылассӧ ставыс вӧлі дзик мӧд ног.

Медвойдӧр тӧдтӧм лунвыв материкӧн лыддисны Выль Гвинея ді, кодӧс восьтӧма испанияса Карлос Альберто. Но 1606ʼ воын испанияса капитан Луис де Торрес, кор сійӧ кольччӧма ас флотилиясьыс, кодкӧд вӧлі мунӧ, ылалӧма да кытшовтӧма Выль Гвинея лунвывті. Лои гӧгӧрвоана: тайӧ абу материк, а сӧмын гырысь ді. Вискӧдыс, кодӧс сэсся шуасны сы нимӧн, мунігас, Торрес аддзылӧма ылі лунвылас паськыд косін, но вӧрзьыны сыланьӧ абу лысьтӧма.

Медводз тайӧ косінӧдзыс воӧдчӧма голландияса капитан Виллем Янсзон. Гашкӧ сійӧ и вӧлі медводдза европеечӧн, коді тувччӧма Австралия му вылӧ. Кӧть, колӧ чайтны, тайӧ вӧлі кодкӧ сы караб вывса матросъяс пиысь. Но выль материк йылысь сёрниыс абу на кыптӧма. Янсзон эскис, мый сы водзын нӧшта ӧти ді, а ачыс материкыс куйлӧ тӧдчымӧн лунвылынджык.

Писькӧдчыны ылӧ лунвылӧ мойвиӧма голландияса саридзвуджысь Абел Тасман карабъяслы. 1642ʼ воын сійӧ кытшовтӧма Австралиясӧ да некымынлаын петавлӧма овтӧм вадорӧ. Сійӧ восьтӧма ді, кодӧс сэсся шуасны сы ним серти Тасманияӧн, а сідзжӧ Выль Зеландия ді. Тайӧ діяссӧ Тасман чайтлӧма кӧджъясӧн ыджыдсьыс-ыджыд материкын, кодӧс нимтӧмаӧсь Выль Голландияӧн (166 серп.). Но мирыс сідзи абу и тӧдмалӧма выль материк йылысь. Сэкся кадъясӧ саридзвуджысьяс абу тэрмасьӧмаӧсь висьтавны став йӧзлы восьтӧмтор йывсьыныс. Пӧшти кык сё во голландечьяс видзӧмны восьтӧм материкнысӧ гусятор моз. Сідзкӧ позьӧ лыддьыны, мортуловыслы сійӧ важ мозыс кольӧ вӧлі Тӧдмавтӧм Лунвыв Муӧн.

Бӧръяпом Австралиясӧ восьтӧма ас кадся медся тӧдчана саридзвуджысь Джеймс Кук (167ʼ серпас). Му гӧгӧр аслас медводз ветлӧм дырйиыс (ставнас ветлӧма куимысь), сійӧ восьтӧма Австралиялысь асыввыв вадорсӧ, тӧдмалӧма, мый Тасмания да Выль Зеландия — абу ыджыд материк кӧджъяс, а діяс. Кук лэччӧма материк вылӧ, сутшкӧма вадор лыаӧ брит дӧрапас да юӧртӧма восьтӧм мусӧ Брит империя юкӧнӧн. Вӧлі тайӧ 1770ʼ вося гожӧм шӧрын.

Кук ветлӧм бӧрын материклысь контуръяс тӧдісны нин вель стӧча. Сы нимысь вошӧма incognita кыв. Коли Terra Australis дай. А недыр мысти и пыр кежлӧ зумыдмӧма Австралия ним — лунвыв материк. Континент вӧлӧма абу нин вывті ыджыд. Да и куйлӧма сійӧ Лунвыв полюссянь зэв ылын. Та вӧсна корсьны тӧдмавтӧм мусӧ лунвывсаджык пасьтаясысь абу дугдӧмаӧсь. И босьтчӧма тайӧ уджӧ бара жӧ Джеймс Кук, но му гӧгӧр мӧдысь ветлӧм дырйиыс нин. Тайӧ тӧдчана мортыскӧд ми аддзысьлам на.

Асавны Австралиясӧ пондӧмаӧсь XVIII нэм тшук помын, кор материк асыввыв вадорса Ботани-бей куръяӧ пырӧмаӧсь сідз шусяна Медводдза флотса карабъяс (168ʼ серп.). Вадорӧ лэччӧмаӧсь англияса салдатъяс да ыджыд чукӧрӧн йӧз, кодъясӧс Англияын вӧлі мыждӧма быд сикас лёктор вӧчӧмсьыс. Ас кияснаныс найӧ кыпӧдӧмаӧсь куръя вадорас катарга сяма тюрма, кӧні унджыкыслы и лои коллявны нэмнысӧ. Тадзи выль материк вылын лои медводдза оланін, коді некымын во мысти нин кутас шусьыны Сидней карӧн.

Тайӧ колонияын ыджыдалысь майор Мак-Артур вайӧма сьӧрас Англиясьыс ӧткымын ыж. Ыжъясыдлы бура мусмӧма выльлаын овны, да некымын во мысти нин Сидней матігӧгӧрын ыжъясыс ветлӧмаӧсь ыджыд чукӧръясӧн. Ыжъяслысь шырӧмаӧсь вурун, кодӧс мӧдӧдӧмаӧсь Англияӧ, кӧні кысян фабрикаясын сійӧ пӧрӧма нималана вурун дӧраясӧ: твид, ной, трико. Ӧти сайын, ыж вӧдитӧм и ӧні кольӧ Австралияса овмӧсын тӧдчанаджык юкӧнъяс пӧвстын. Сӧмын пуктӧй син водзаныд: быд австралиеч вылӧ воӧ 10 ыжӧн! А австралиечыд Австралияас абу этша.

Буретш содысь ыж котырлы выль йирсянінъяс корсьӧмыс и лои помкаӧн, мыйла кутісны туявны материклысь пытшкӧс районъяссӧ. Ассьыс стадаяссӧ выль лудъяс вылӧ вӧтлігмоз, ыж кутысь фермер Эдуард Джон Эйр, коді вӧлӧма быдтор тӧдмавны окотитысь мортӧн, восьтӧма материкса медыджыд ты, кодӧс сэсся шуасны сы нимӧн.

1860 воын ирландияса Роберт Бёрклӧн экспедиция вомӧналӧма материксӧ лунвывсянь войвылӧдз. Мельбурн карсянь Карпентария куръяӧдз мунӧмаӧсь во да джын. А сэсся? Ӧд тайӧ куръя вадорын сэкся кадӧ эз вӧв ни туй, ни оланін дай ньӧти морт эз тыдав. Экспедициялы ковмӧма пырысь-пыр мӧдӧдчыны бӧр, но гортӧ локнытӧ ветлысь-мунысьяслы вынныс абу нин тырмӧма. Бёрк котыр бырӧма. Сӧмын ӧти морт экспедициясьыс коли ловйӧн, сійӧс виччысьтӧг дорті мунігмоз мездӧмаӧсь аборигенъяс.

УСЬКӦДАМ ТӦД ВЫЛӦ МЕДСЯ КОЛАНАСӦ:

1. Австралия — медся лунвывса материк. Сійӧ пӧшти шӧрӧдыс вомӧнавсьӧ Лунвыв тропикӧн, мӧд ног шуны, пӧшти дзоньнас куйлӧ тропик климат гӧгӧртасын.
2. Австралиясӧ восьтӧма XVIII нэм помын му гӧгӧр аслас медводз ветлігтырйи англияса капитан Джеймс Кук.
3. Брит кипод улын материк первойсӧ вӧлі пӧртӧма мыждӧдӧм йӧзӧс ыстӧминӧ.