Уськӧдӧй тӧд выланыд: Пырся тӧвъяслӧн кутшӧм системаыс лӧсялӧ тропик параллельяслы?

Му пытшкӧс тэчасног да му вевдор.

Му пытшкӧсыс Австралияын зэв зумыд. Сійӧ дзик ӧти материк, кӧні некор оз овлыны мувӧрӧмъяс, дай ньӧти ловъя вулкан абу. А ставыс сы вӧсна, мый Австралия куйлӧ литосфера плита шӧрас. Тайӧ плитаыслӧн вежтасъясыс Австралия вадоръяссянь уна сё, дай весигтӧ уна сюрс километр сайынӧсь. Буретш сэтшӧм вежтасъясыскӧд и йитчӧмаӧсь быдпӧлӧс мупытшса процессъяс.

Австралияса рельефсӧ кызвыйӧ тэчӧма плавкӧс шыльыдінъясысь, налысь ӧтсямалунсӧ торкӧны важ гӧра колясъяс (169ʼ серп.). Материк вылас медтом гӧраяс — Ва юкан Ыджыд мусюр. Сідзсӧ тайӧ гӧраяслӧн арлыдыс абу жӧ вывті челядьдырся, налы матӧ 400 млн. арӧс! Мукӧд материкын та арлыда гӧраяссӧ лыддьӧны зэв нин важъясӧн. А Австралияын оз. Мый лоӧ 400 млн. воыд материкас, кӧні веркӧсыслӧн мукӧд участокъяс 1 млрд. воысь важджыкӧсь.

Ыджыд Юканін — неыджыд гӧраяс, налӧн йывъясыс сӧмын ӧти-ӧтилаын кыпалӧны саридз веркӧссянь 1000 м-ысь вылӧ. Пӧкатъясыс вель алькӧсӧсь, а гӧра йывъясыс гӧгрӧстӧм модааӧсь. Асыввыв пӧкатъясыс гӧраувсянь да йылӧдзыс вӧрсялӧмаӧсь. Ва юкан Ыджыд мусюр — мирса медся кузь мусюръяс пӧвстын. Сійӧ нюжвидзӧ Австралияса асыввыв вадор пӧлӧн кык сюрс сайӧ километр кузяла. Кузьта вӧсна сыкӧд вермасьӧны сӧмын Андъяс да Кордильера.

Мусюрлӧн лунвыв помыс мӧд сяма. Ва юкан Ыджыд мусюрлӧн тайӧ джуджыдджык юкӧнсӧ весигтӧ шуӧны Австралияса Альпъясӧн. Сідзсӧ вылна сертиыс европаса збыль Альпъясӧдз сылы зэв ылын: пӧшти 2 пӧв лажмыдджык да. Но буретш тані зымвидзӧ материкса медджуджыд чутыс, 2242 м вылна. Тайӧ гӧраыс Косцюшко нима (170ʼ серп.).

Австралиясӧ туялӧма ӧти поляк, коді и шуӧма Австралияса медся джуджыд йывсӧ Польшаса герой Тадеуш Косцюшко нимӧн. Австралиечьяс, унджыкӧн тай на пӧвстын Ыджыд Бритмуысь воӧм йӧзлӧн йылӧмыс, тайӧ нимсӧ лыддьӧны аслыспӧлӧсӧн да шуалӧны сьӧкыдпырысь. Весиг школаясын дзоля австралиечьяссӧ оз тшӧктыны велӧдны тайӧ нимсӧ. Сы вӧсна Австралияса унджык олысьыс Косцюшко гӧрасӧ шуӧ-гижӧ прӧста Гӧраӧн. Ыджыд шыпассянь. Но ми тіянкӧд абу Австралияынӧсь. Сійӧн Гӧраыслысь збыль нимсӧ тӧдны лоӧ быть.

Но век жӧ Австралияын му веркӧслӧн медшӧр формаыс абу гӧраяс. Австралия — помтӧм-дортӧм плавкӧс шыльыдінъяса материк, кызвыннас найӧ овтӧмӧсь да йӧзтӧмӧсь (171ʼ серп.). Материклӧн веркӧсыс кутшӧмакӧ тасьті коддьӧм: материк доръясыс кыпалыштӧны шӧр юкӧн сертиыс. Австралия шӧрын куйлӧ паськыд увтас — Ыджыд артезияса бассейн. Тайӧ ним йывсьыс висьтыштам неуна сёрӧнджык.

Австралия вӧвлытӧма озыр быдпӧлӧс мупытшса перъянторъясӧн. Сӧмын медвойдӧр чайтлӧмаӧсь, быттьӧкӧ Австралияыд — сӧмын паськыд луд ыжъяслы. Но ХІХ нэм шӧрын нин материк рытыв-лунвылысь сюрӧма зарни. Зарниыс век кыскӧ выльлаӧ йӧзӧс, кодъяс кӧсйӧны регыдӧн озырмӧдчыны. Австралияын буретш тадзи и вӧлӧма, сэні ыпнитӧма «зарни висьӧм». Но зарни куйланінсӧ восьтӧмыс вӧлі сӧмын медводдза воськолӧн. Сэсся уна на мукӧдтор вӧлі восьтӧма да материкыс лоас уна сикас мупытшса перъянторъяс серти медся озыръяс лыдын. Талун кежлӧ Австралияыс минерал ресурсъясӧн озырсьыс-озыр, на пиын зэв ыджыд куйлӧдъяс из шомлӧн, кӧрт рудалӧн, уранлӧн да с. в.

Австралияса климат.

Климат йылысь сёрни панам климат артмӧдан факторъяс видлалӧмсянь. Та могысь бара видзӧдлам Австралия мусерпас вылӧ. Мый сайын нӧ материкса климатыс?

Медшӧр факторыс — кутшӧм параллельясын сійӧ лоӧ (172ʼ серп.). Австралияыд куйлӧ тропик вылын. Сійӧ вомӧналӧ континентсӧ пӧшти шӧрӧдыс. А сідзкӧ, территорияыс унджыкнас лоӧ тропик климат поясын. Ӧні гӧгӧрвоана, мыйла Австралияад сымда овтӧминыс.

Австралия — пассатъяс зонаын ичӧтик шыльыд материк, а сідзкӧ континент вылас тӧвъяслы быть пӧльтны шоныд Лӧнь океансяньджык. Но жаляддза, Лӧнь океанвывса васӧд пассатъяс оз вермыны вӧляысь локны материк шӧрӧдзыс. Падмӧдӧ Ва юкан Ыджыд мусюр, тӧввыв пӧкатъясас и усьӧ океансянь локтӧм став васӧдыс орографияса енэжва мозӧн. Мусюрыс эськӧ абу вывті джуджыд, но вылнаыс тырмымӧн, медым «пыдзыртны» саридзвыв сынӧдсьыс став васӧ. Пассатъяс дерт кытсюрӧ пырӧдчыны и Австралия шӧрӧ, но кос тӧвъясӧ нин пӧрӧм бӧрын. Таын петкӧдчӧ климат вылӧ рельефлӧн тӧдчӧмыс. Вадор пӧлӧнса гӧра мусюрыс кӧ сулаліс эз материк асыввылын, а рытыввылас, кутшӧма эськӧ майбыр вӧлі овны веж Австралия материкын. Но абу тай мойвиӧма. Австралияса климат вылӧ океанлӧн тӧдчӧмыс казялам сӧмын асыввыв вадор пӧлӧнса векни мутасын. А материк шӧрас ыджыдалӧ овтӧминъясса тропик  климат.

Австралия — медся кос материк. 3⁄4-ысь унджык территорияыс куйлӧ тропик поясын да тані оз тырмы ва. Сёрниыс мунӧ материк шӧр да рытыввыв юкӧн йылысь. Во гӧгӧр чӧж температураыс тані вежласьӧ гожся +30°C-сянь тӧвся +15°C-ӧдз. Энӧ вунӧдӧй, Австралияыс куйлӧ Лунвыв мусярджынйын, сійӧн гожся тӧлысьясӧн тані лоӧны декабр, январ да февраль, а тӧвсясӧ асьныд нин шуӧй. Енэжваыс усьӧ во чӧжӧн 250–300 мм-ысь оз унджык. Уналаын найӧ усьӧны тайӧ лыдсьыс тӧдчымӧн этшаджык. Австралияса овтӧминъясын енэжва вермас не усьны некымын во чӧжӧн.
Но материк вылас эм и районъяс нач мӧд климат гӧгӧртасӧн. Ыджыд Юканінлӧн асыввыв пӧкатъясас, кӧть и куйлӧны найӧ тропик поясын жӧ, енэжваыс усьӧ зэв уна. Австралиялӧн тайӧ юкӧнас климатыс тропикса васӧд (174ʼ серп.). Сынӧд шонтӧгыс тані пӧшти сэтшӧм жӧ, кутшӧм и материк шӧрса юкӧнъясын, а со енэжваыс татчӧ усьӧ тӧдчымӧн унджык — 1000–1500 мм во гӧгӧр чӧж. Сійӧн асыввыв вадор пӧлӧныс ывлавылыс ньӧти абу Шӧр Австралия ывлавыв кодь (175ʼ серп.).

Материклӧн лунвыв да войвыв помъяс петӧны тропик пояс вежтас сайӧ. Ылі лунвылын Австралияса Ыджыд куръя вадор пӧлӧн нюжалӧ тропикувса климата полоса (176ʼ серп.). Тані абуджык жар, кыдзи материк мукӧд юкӧнын. Гожся тӧлысьяс дырйи шӧр температураяс лоӧны матӧ +22°C. Тӧвнас тайӧ материк юкӧнас вель ыркыд, кӧть и минуса шонтӧгъяс овлӧны зэв шоча, а шӧр температураяс оз лэччыны +6°C-ысь улӧ. Енэжва лыдсӧ позьӧ шуны шӧркоддьӧмӧн. Сійӧ чинӧ-содӧ 500–600 мм костын. Зэрасьӧ кызвыйӧ тӧвнас. Ставнас босьтӧмӧн Австралияса тропикув климатсӧ позьӧ чайтны комфортнӧйӧн, м. ш. овнысӧ лӧсьыдӧн.

А Австралия войвылын ыджыдалӧ экваторувса климат (177ʼ серп.). Тані ёна зэрасьлӧ да пӧшти ӧтмоза жар во гӧгӧр чӧж. Уна ю, ты да нюр.

А кӧні ты-юыс, сэні и крокодилъяс. Войвыв Австралияса каръясын полиция могъяс пӧвстӧ пыртӧма крокодилъясӧс куталӧм, кор тай найӧ виччысьтӧг петасны улич вылас орчча вааинысь. Ылалӧм «гӧсьтсӧ» сӧлӧдӧны торъя грузӧвикӧ да петкӧдӧны кар сайӧ, кӧні и лэдзӧны. А васӧ крокодилыд ачыс нин корсяс — сійӧ матігӧгӧрыс тыр.

Австралияса гидрография.

Материк войвылын да асыввыв вадор пӧлӧн, кыті усьӧ уна енэжва, позьӧ казявны материкыслы абуджык лӧсялана серпас. Ыджыд Юканін пӧкатъясті Лӧнь океанӧ синтӧ гажӧдмӧн кывтӧ уна визув ю. Австралия войвылын абу этша ты, а Карпентария куръя вадорыс ёна нюрзьӧма. Веськалан кӧ татшӧм интасъясас, оз и эскыссьы, мый сулалан мирса медкос материкас. Но тайӧ збыльысь сідз. Шӧр да Рытыввыв Австралияын, а тайӧ материклӧн ыджыдджык юкӧныс, ваыд ёна-ёна оз тырмы. Гожӧмнас юяс косьмӧны: кольӧ куш ворганыс.. Татшӧм косьмывлан юсӧ Австралияын шуӧны крикӧн. Мусерпасысь позьӧ казявны Купер-Крик, Уорберт-Крик, Барроу-Крик нимъяс. Сэсся ми тӧдам, мый тайӧ лоӧ. Весиг Австралияса медыджыд ю — Муррей — гожӧмнас ёна ляпкалӧ (178ʼ серп.).

Унджык тыыс  быдласянь тупкӧм нёптов пыдӧсынӧсь, а та вӧсна и стоктӧмӧсь — юяс наысь оз визувтны. Сэтшӧм стоктӧм тыясыс кызвыннас солаӧсь. Унаӧн тайӧ тыяс пӧвстсьыс тырӧны ваӧн сӧмын шоч зэръяс бӧрын, а зэрасьтӧг тані вермас кольны уна во, дай уна дас во... Шуам, материкса медгырысь ты Эйр медбӧръяысь недыр кежлӧ тырлӧма ваӧн некымын дас во сайын. Ваыс важӧн нин пакмӧма, а солыс неджӧг моз пуксьӧма да, ӧні материкса медпаськыд ты пыдди куйлӧ ыджыдсьыс-ыджыд сов «шлапӧ» (179ʼ серп.).

Но ывлавыв валӧн ӧти сикас бура паськалӧма сӧмын Австралияын. Уськӧдӧй тӧд выланыд, кыдзи шусьӧ Австралия шӧрса ыджыд увтасыс? Сідз! Ыджыд артезияса бассейн. «Бассейн» кыв пырысь-пыр чужтӧ мӧвп, мый увтаслӧн нимыс кутшӧмакӧ йитчӧма вакӧд. Мыйся нӧ ваыс тайӧ? Артезияса. Тадзи шуӧны му пытшкын ва кутан кык слӧй костӧ сюрӧм ваяссӧ (180ʼ серп.). Найӧ йиджӧмаӧсь му пытшкӧ зэв важӧн (гашкӧ уна сюрс ли миллион во сайын), сэкся кадӧ климатыс Австралияын вӧлі васӧдджык на, да помала зэрласис. Вӧлӧмкӧ, Австралияса ватӧм-овтӧминъяс улын куйлӧ дзонь мупытшса саридз. Сідзсӧ, артезияса ваяс куйлӧны зэв пыдын, та вӧсна Австралияса овтӧминъясысь он аддзы Войвыв Африкаын кодь оазисъяс. Таысь кындзи тайӧ мупытшса ваясыс вӧлӧмкӧ абу дубыдӧсь, а соловатӧсь. Татшӧм ваыс оз шогмы мортлы юны либӧ быдмӧг киськавны. Но сійӧс окотапырысь чурскӧны ыжъяс, а ті ӧд тӧданныд, мый ыджда роль ворсӧ ыж вӧдитӧмыс австралиечьяс олӧмын. Сідзкӧ, му пытшкысь ыджыдсьыс-ыджыд ва куйлӧдсӧ восьтӧм бӧрас ыж вӧдитӧм  Австралияын выльысь пондӧма быдмыны (181ʼ серп.).

МӦДПӦВЪЁВТАМ МЕДСЯ КОЛАНАСӦ

1. Австралия — важся материк, сылӧн веркӧсыс артмӧма уна сё миллион во сайын. Тані оз вӧр муыс, абуӧсь ловъя вулканъяс. Асыввыв юкӧнын материксӧ вомӧналӧ Ва юкан Ыджыд мусюр, кӧні сулалӧ материкса медвылі йылыс — Косцюшко гӧра. Кызвыннас жӧ материк веркӧсыс плавкӧс шыльыдін кодь. Австралия шӧрын эм паськыд увтас — Ыджыд артезияса бассейн.
2. Материкас унджыклаын кос тропик климата гӧгӧртас. Сӧмын медылі асыввылас да войвылас енэжва лыд лоӧ тырмымӧн.
3. Австралияын зэв этша ю. Унджык юыс косьмывлӧ, кольӧ кос ворганыс — крик. Австралияын медкузь ю — Муррей. Унджык тыыс стоктӧмӧсь да солаӧсь. Унаӧн дзикӧдз косьмӧмаӧсь да тырӧны ваӧн сӧмын гежӧд зэръяс бӧрын. Шӧр Австралияыс озыр мупытшса ваясӧн, но тані абуӧсь Войвыв Африкаса коддьӧм оазисъяс.