Кор XVII нэмын Австралия му вылӧ тувччӧма европеечлӧн кок, ветлысь-мунысьяс син водзын воссьӧма чуймӧдана серпас. Тӧдтӧм быдмӧгъяса пырыс мунны позьтӧм вӧръяс, кӧні олӧны аддзывлытӧм пемӧсъяс, и мортсьыс найӧ ньӧти оз повны; сэсся нин петас эрдӧ: материк вылас вӧлӧмкӧ абу ньӧти яйвыв звер. Эвкалипт пу вожъяс вылысь йӧз вылӧ ыджыд синъясӧн видзӧдісны ньӧжмыд да укшаль, плюш чачаяс коддьӧм зепта ошъяс — коалаяс; со юысь му вылӧ петӧма аслыспӧлӧс ловъя лов — нисьӧ лэбач, нисьӧ звер — утканыр, а шыльыд овтӧминъясті локтӧм йӧзлы паныд чеччалісны морт ыджда аддзывлытӧм «тушканчикъяс» — кенгуруяс. Татчӧ олысьяс кыйсьӧмаӧсь пемӧсъяс бӧрся аслыспӧлӧс вианторйӧн — бумерангӧн. Тайӧ торъя ногӧн чорыд пуысь лӧсйӧм беддьыс кытш вӧчигмоз бӧр воліс кыйсьысь дорӧ, эз кӧ целяс веськав.
Вайӧй и ми тшӧтш шӧйтыштам тайӧ шензьӧдана материк кузя, видзӧдлам мусерпас вылӧ да видлам перйыны сыысь унджык колана информация.
Мувыв куйланін. Австралия — Му шарса материкъяс пӧвстын медся ичӧт, сійӧ дзоньнас куйлӧ Лунвыв мусярджынйын. Сійӧ 7,6 млн. км2 ыджда.
Материклӧн мутасыс зэв компактнӧй: сӧмын кык гырысь куръя — Карпентария войвылас да Австралияса Ыджыд куръя лунвылас — пырӧны муас пыдӧджык (видзӧд атласысь карта).
Австралиясӧ мыськалӧны Индия да Лӧнь океанлӧн шоныд ваяс. Коралл саридзын, материк асыв-войвыв вадор пӧлӧн артмӧма кораллъяслы быдмыны да сӧвмыны лӧсялан температура гӧгӧртас. Тані нюжвидзӧ мирса медыджыд коралл риф — Ыджыд Барьер.
Кораллъяс — тайӧ саридзын олысь, сюрсалытӧм примитив пемӧсъяс. Унджык кораллыс артмӧдӧ быдсикас формаа извесьт корпа. Кораллъяс да ӧткымын сикас ва быдмӧгъяс ӧтлаӧ быдмигмоз пуктӧны подув коралл рифъяслы. Ӧтка полипыс ляпкыдінын ляскысьӧ кыртаӧ да заводитӧ быдмыны, корпасӧ сӧвмӧдігмоз. Выльысь чужӧм полипъяс водзӧ уджалӧны-стрӧитӧны ассьыныс «керка-корпанысӧ». Бӧръяпом колонияыс ӧдйӧ паськалӧ. Коралл рифъяс лӧсялӧны Мушарса экватор да тропик зонаяслы. Мирса океанын найӧ медся важӧн артмӧдӧмторъяс пӧвстын. Лоӧмаӧсь 2 млрд.-ысь унджык во сайын да. Рифъяс биосфераса медся продуктивнӧй системаяс лыдынӧсь. Найӧ сетӧны вердас да юр сюянін уна сюрс сикас чери да моллюскъяслы. Татысь верманныд аддзыны мути чери, кодлӧн рӧмыс сы выйӧдз яръюгыд, мый сійӧс пӧшти он казяв коралл риф водзсьыс, дай попугай чериӧс, коді вердчӧ кораллъяснас. Коралл рифъяс гӧгӧр став пыдӧссӧ вевттьӧма лыдтӧм-тшӧттӧм саридз кодзувъясӧн да саридз ёжъясӧн, найӧ быд сикас. Медся скӧрӧн яйвыв олысьяс пиысь тайӧ ваясас лыддьӧны акулаӧс.
Австралия материк вылын медджуджыдін — Косцюшко гӧра. Саридз веркӧссянь сійӧ лоӧ 2230 м вылна. Медся ляпкыдӧн пасйӧмин — минус 12 м (м. ш. саридз веркӧсысь улынджык) — Эйр тылӧн нёптов.
Австралиялӧн эм аслас географияса «рекордсменъяс». На пӧвстысь кыксӧ ті тӧданныд нин. Ӧтиыс — ачыс материк, Му шар вылас медся ичӧт, мӧдыс — Ыджыд Барьер риф, мирса медся ыджыд коралл тэчас. Гарыштам сідзжӧ Коралл да Тасман саридзьяс, найӧ тай мирса медпаськыд саридзьяс пӧвстынӧсь, ӧтиыс коймӧд, мӧдыс витӧд местаын.
Рельеф да мупытшса озырлунъяс. Материк подулас куйлӧ Австралияа платформа. Асыввыв вадор пӧлӧн нюжалӧмаӧсь важся (герцин) кадӧ кӧрӧмӧн артмӧм неджуджыд гӧраяс — Ва юкан Ыджыд мусюр. Континентлӧн рытыввыв юкӧнын тшӧтшыдін, кодӧс тэчӧма магмаӧн петӧм изсикасъясӧн. Тані руда куйлӧдъясысь перйӧны мупытшса озырлун да корсьӧны зарни. Асыввывланьыс тшӧтшыдіныс вуджӧ Шӧр увтасӧ, коді зэв кыза вевттьӧма извесьт из сяма пуктӧсъясӧн, накӧд орччӧн куйлӧны мусир да биару куйлӧдъяс — пуксьӧм ногӧн артмӧм мупытшса озырлун. Мусир да биару перйӧны материкас и мукӧд районъясын, тшӧтш и шельф зонаын. Австралия озыр из шомӧн, сылӧн куйлӧдъяс эмӧсь континент асыв-лунвылын да асыввылын.
Колӧ казьтыштны, тайӧ дзик ӧти материк, кӧні абуӧсь ловъя вулканъяс да ӧнія йизьылӧм. Кыдзи чайтанныд, мыйла?
Климат. Австралияын унджыклаас жар кос климат, мый позьӧ гӧгӧрвоӧдны мувыв куйланінӧн: Лунвыв тропик вомӧналӧ материктӧ пӧшти шӧрӧдыс, а сы вӧсна татчӧ шондісянь локтӧ уна шоныд да му веркӧсыс бура шоналӧ.
Таысь кындзи, климат вылӧ тӧдчӧны атмосфералӧн циркуляция, рельеф, саридзса визувъяс. Материк вылас ыджыдалӧны пырся тӧвъяс — пассатъяс, но Ва юкан Ыджыд мусюрыс падмӧдӧн сувтӧ да, Лӧнь Океанвывса сынӧд массаяс сетӧны крут асыввыв пӧкатыслы пӧшти став васӧдсӧ. Сійӧн Австралия ыджыдджык юкӧнын, коді куйлӧ мусюр саяс, ыджыдалӧ континентвывса кос климат. Васӧдыс сынӧдын сукмӧ тшӧтш Асыввыв Австралияса шоныд визув вӧсна, коді мунӧ океанті (видзӧд атласысь мусерпас).
Материк куйлӧ куим климат зонаын. Войвылас — экваторувса. Гожӧмын татчӧ локтӧны экваторса сынӧд массаяс, та вӧсна пуксьӧ жар улис поводдя. Тӧлын вылыс личкӧда зона вешйӧ войвывлань, а тані ыджыдалӧны тропикса кос сынӧд массаяс, да та вӧсна енэжваыс усьӧ этша.
Тропикса климат зонаын формируйтчӧ кык сикас климат: тропикса кос — рытыввылын да шӧр юкӧнас, тропикса улис — асыввылын. Тропикса кос климатлы лӧсялӧ сынӧд шонтӧглӧн вочӧжся ыджыд амплитуда да во гӧгӧр чӧж неыджыд енэжва лыд (1, 2 серп.).
Тропикувса климат зонаын торйӧдӧны куим сикас климат (12ʼ табл.). Рытыв-лунвылын — Мушӧр саридз дорын кодь тропикувса климат, кос гожӧмӧн да васӧдкодь тӧлӧн (кор унджыксӧ пӧльтӧны шӧркоддьӧм широтаясса улис рытыв тӧвъяс). Лунвылас да асыв-лунвылас тропикувса улис климат, коді формируйтчӧ Лӧнь океанса васӧд сынӧд массаясӧн да Асыввыв Австралияса шоныд визулӧн (3, 4 серп.). Тропикув континентвывса климата мутаслы лӧсялӧ во гӧгӧр чӧжся ичӧт енэжва лыд, да температураяслӧн во гӧгӧр да вой-лун чӧж ёна вежласьӧм.
Юяс. Австралияса юяс абу уна вааӧсь. Медыджыд ю системаыс — Муррей, Дарлинг вожнас, — заводитчӧ Ва юкан Ыджыд Мусюрын, кытчӧ тай енэжваыс бура уна усьӧ. Но кызвыннас материк шӧрса овтӧминъяслы лӧсялӧны косьмылан юяс, кодъясӧс тані шуӧны крикъясӧн. Ваыс наын овлӧ сӧмын зэрӧм бӧрын. Ыджыд юясысь васӧ босьтӧны му кӧтӧдны. Та могысь на вылӧ лӧсьӧдӧма ва видзанінъяссӧ.
Австралияса медгырысь Эйр ты куйлӧ саридз веркӧсысь 12 м-ӧн улынджык. Ваыс сыын сола.
Ывлавыв зонаяс. Быдмӧг да пемӧсулов Австралияын абу вывті озыр, но зэв аслыспӧлӧс. Уна сикас быдмӧг да пемӧс аскежысь олӧны сӧмын тайӧ материк вылас. Татшӧм сикасъяссӧ шуӧны эндемикъясӧн (эллин ногӧн endemos — татчӧс). Австралиялы лӧсялӧ уна сикас эвкалипт — зэв-зэв ыджыдсянь (100 м-ысь джуджыдджык) куст сямаӧдз. Эм тані и коръястӧм, сунис коддьӧм увъяса казуаринъяс. Эндемик пемӧсъяс пиысь позьӧ гарыштны утканырӧс, ехиднаӧс, кенгуруӧс, а сідзжӧ зепта ош — коалаӧс.
Утканыръяс — Му шар вывса медся важ нёньӧдчысьяс пӧвстынӧсь. Налӧн пияныс петӧны колькйысь, кыдзи крокодиллӧн да измышкалӧн, а вердчӧны йӧлӧн. Тайӧ пемӧсъяс бура уялӧны ваын да сунасьӧны, сёянсӧ шедӧдӧны медсясӧ вааин пыдӧсысь, сійӧн и овмӧдчӧны ва дорас.
Коала — зепта ош — зэв ньӧжмыд. Мунан ӧд серти сійӧс позьӧ орччаӧдны сӧмын руньӧкӧд (ленивеч), коді олӧ Лунвыв Америкаын. Кутасны кӧ найӧ ордйысьны мӧда-мӧдныскӧд «Коді меддыш» ним вӧсна, вермысьӧн лоас коала: руньӧ ӧти минутӧн вӧчӧ му кузяыс кык метра, а коалалӧн «рекордыс» сыысь на этша. Аслыспӧлӧс и сійӧ, мый мам коала тӧждысьӧ ас кага вӧсна дзонь во чӧж: воддза во джынсӧ сійӧ коллялӧ мам зептын, а мӧдсӧ — мам мышкӧ кутчысьӧмӧн.
Экваторувса вӧньлы Австралияын лӧсялӧны кызвыйӧ саваннаяс да шоч вӧръяс гӧрд ферралит да сімгӧрд мусинъясӧн. Материклысь шӧр да рытыввыв юкӧнъяссӧ вевттьӧны тропикса джынвыйӧ да тыр овтӧминъяс. Асыв-лунвылын да рытыв-лунвылын перкаль рӧма мусин вылас ёнджыкасӧ паськалӧмаӧсь чорыд коръя век веж вӧръяс да кустаинъяс (13ʼ табл.)
Тропикса джынвыйӧ да тыр овтӧминъясын во гӧгӧр чӧж енэжваыс усьӧ этша. Найӧ босьтӧны материклысь став шӧр юкӧнсӧ да петӧны Индия океан вадорӧ. Гожӧмнас шӧр температураыс лоӧ 26...30°С, а тӧвнас — 11...16°C. Тані артмӧмаӧсь гӧрд мусинъяс, либӧ, кыдзи найӧс шуӧны, «гӧрд муяс». Паськыд мутасъяс вевттьӧма лыа лёдзьясӧн. Найӧс тэчӧма тшӧтш гӧрд кеньӧн кышалӧм кварц тусьясысь, мыйла найӧ югыдгӧрд рӧмаӧсь. Лыа веретяяс нюжалӧны пырся тӧвъяс мунан визь пӧлӧн уна дас да сё километраӧдз.
Быдмӧг вевттьӧдсӧ тайӧ ывлавыв зонаын тэчӧма турунъясысь да кустаинъясысь, на пӧвстын тӧдчана места босьтӧны быд сикас акацияяс. Вешъялан лыаяс вылын некутшӧм быдмӧг абу, а изъя овтӧминъясын, ота мутасъясын паськалӧмаӧсь пыр муннысӧ позьтӧм век веж кустаинъяс, кыксянь квайт метраӧдз джуджданас. Соласьӧм мусинын быдмӧны прутняк да пӧттурун.
Австралияса джынвыйӧ да тыр овтӧминъясын пемӧсулов пӧвстын унджык сикасыс типичнӧйӧсь материкыслы ставнас. Тайӧ зептаяс (зепта кань, кенгуру крыса, зепта тушканчик) да быдпӧлӧс посни гыжгунъяс. Гырысь скӧт пиысь тані позьӧ аддзыны ыджыд гӧрд кенгуруӧс, вӧлявыв динго понйӧс — яй сёйысь дзик ӧти пемӧс, кодӧс коркӧ вайӧмаӧсь материкас. Шензьӧдӧ ыджданас и ыджыд лэбач — эма страус. Верстьӧ пӧткаяс ыджданас овлӧны морт судтаӧсь да кыскӧны 50-ысь унджык кг. Страусъяс оз лэбавны, та пыдди куим чуня кузь ён кокъясныс сетӧны налы позянлун зэв ӧдйӧ котравны. Аслыс позсӧ страус гозъя вӧчӧны веськыда му вылыс. Мам страус пуктӧ сэтчӧ 16 колькйӧдз, а со пӧжӧ найӧс медсясӧ страус бать.
Австралияса овтӧминъясын олӧны змейяс, на лыдын кыртавыв гырысь питон, а сідзжӧ дзодзувъяс да варанъяс. Тшӧкыд кустъясын поздысьӧны лэбачьяс — гулюяс, попугайяс, а тшӧтш и яйвыв олысьяс: кутш, кырныш, варыш.
Экваторувса саванналы лӧсялӧ со мый: васӧдыс оз тырмы, а енэжва лыд во гӧгӧр кадъяс серти ёна вежласьӧ, сынӧдыс тані век вылыс температураа, а мӧда-мӧднысӧ вежӧны кузь кос (тӧвся) да дженьыд улис (гожся) сезон.
Австралияса саваннаясын быдмӧгуловыс кызвыйӧ эвкалиптъяс да акацияяс. Олӧны тані тшӧтш ыджыд гӧрд кенгуру да эму страус.
Сэсся ветлам Австралия войвыв помӧ да видлалам саваннаса ывлавыв комплекслысь аслыспӧлӧслунъяссӧ саридздорса увтас шыльыдінын. Сімгӧрд мусинъяслы лӧсялӧ рышкыд веркӧс слӧй, кӧні эм неуна гумус. Улынджык ыджыдкодь лыдын куйлӧны карбоната да кӧрт оксида пластъяс, мый вӧсна мусинъясыс и сімгӧрд рӧмаӧсь.
Быдмӧгулов тані турун модаа, кызвыннас шептаяс. Шуам, митчел турун. Шоч вӧраинъясын быдмӧ тшай пу, либӧ «кабала тугана пу». Сэн и тан ӧткӧн-ӧткӧн сулалӧны эвкалиптъяс. Ывлавылыс ловзьӧ гожся зэръяс дырйи, кор туӧны юяс да тырӧны ваӧн косьмылӧм тыяс.
Паськыд шыльыдінъяс шогмӧны сюра гырысь скӧт да ыжъясӧс вӧдитны. Медыджыд нок та дырйи — пӧскӧтина кӧтӧдӧм; вӧдитчӧны артезияса бассейнъясӧн, но мукӧдныс соловат либӧ весиг нач сола вааӧсь.
Австралияын тропикувса вӧр ландшафтъяс — унакодь гумуса веж да перкаль рӧма мусинъяс вывса чорыд коръя вӧръяс да кустаинъяс. Быдмӧгуловыс тані унасикаса, озыр да лышкыд. Вӧрса вылыс ярусас гигант ыджда эвкалиптъяс, улысас — пожӧмъяс, пальмаяс да пу сяма лудіктурунъяс. Уна лиана.
Пемӧсъяс олӧны медсясӧ пуяс вылын (коала, уръяс, пувыв кергуру) либӧ вааинъяс дорын (утканыр да ехидна). Вӧръясын уна гут-гаг да кай-пӧтка. Тайӧ мутасъяссӧ медся бура аслысалӧма морт, но шнич татчӧс ывлавывсӧ пӧшти вӧрзьӧдлытӧмӧн видзӧны да туялӧны ывла доръянінъясын да войтыр паркъясын. Сиднейсянь рытыв-войвылын, джуджыд потасъясӧн юкӧм гӧра плато вылас, куйлӧ «Блю Маунтинс» («Лӧз гӧраяс») парк, Австралияса войтыр паркъясысь сійӧ медся ыджыдъяс пӧвстын. Тані дорйӧны утканырӧс, поссумӧс, ыджыд руд кенгуруӧс, лэбачьяс пӧвстысь — вонга гулюӧс, лиранырӧс, веербӧжаясӧс, веж гуткутысьӧс.
Кыдзи тӧданныд нин, быдмӧг да пемӧсуловыс Австралияын абу озыр, но зэв аслыспӧлӧс: сы флора-фаунаса ӧкмыс дасӧд юкӧн сикасъяссӧ сэсся некӧні му шар вылас он аддзы. Буретш тайӧ аслыспӧлӧслуныс кыскӧ ыджыд интерес туялысьяслысь да тшӧктӧ чорзьӧдны мераяс сійӧс видзӧм могысь. «Блю Маунтинс» паркын тайӧс сяммӧны вӧчны: сэні кольӧма уна интас, кытчӧ турист кок абу на тувччылӧма.
Юалӧм да удж.
1. Тӧдмалӧй географияса координатаяс Австралияса пом чутъяслысь:
войвывса — Йорк нӧрыс
лунвывса — Саут-Ист-Пойнт
рытыввывса — Стип-Пойнт
асыввывса — Байрон мыс
2. Небӧгса гижӧдъясӧн да мусерпасъясӧн вӧдитчигӧн лӧсьӧдӧй таблича «Австралияса торъя ывлавыв зонаясын мусинлӧн да быдмӧгуловлӧн аслыспӧлӧслун» татшӧм форма серти:
Ывлавыв зона
Мусин
Важъя быдмӧгулов
3. Висьталӧй Австралияса быдмӧг да пемӧсуловсьыс ӧти эндемик йылысь.
4. Петкӧдлӧй контур картаысь географияса объектъяс, мый йылысь гарыштӧма текстын. Торъя пасъясӧн пасйӧй географияса объектъяс — Австралияса рекордсменъяс.
5*. Картаяс, графикъяс да диаграммаяс серти гижалӧй Австралияса ывлавыв зона пиысь ӧтиӧс, план серти:
мувыв куйланін
климат
почва
быдмӧгулов
пемӧсулов
овмӧс кузя морт уджлӧн аслыспӧлӧслунъяс.
1. Эвкалипт. 2. Утканыр. 3. Коала. 4. Кенгуру. 5. Бумеранг — Австралияса аборигенъяслӧн кыйсян кипель. 6. Ыджыд Барьер рифса олысьяс.
1. Во чӧжӧн сынӧд шонтӧг вежласьӧм (Алис-Спрингс). 2. Во тӧлысьяс серти енэжва усян диаграмма (Алис-Спрингс). 3. Во чӧж сынӧд шонтӧг вежласьӧм (Мельбурн). 4. Енэжва диаграмма (Мельбурн).
1. Тшай пу. 2. Ехидна. 3. Поссум. 4. Лиракай. 5. Вомбат.
1. Эйр ты (космоссянь дзарпас). 2. Овтӧминса акация. 3. Вӧлявыв динго пон. 4. Эму страус.
Австралияса ывлавыв зонаяс |
Результат теста