Вӧр-ва зонаяс.
Вӧр-ва зонаяс Австралияын абу уна. Африкаын моз вӧр-ва зонаяс бура тыдавмӧн вежсьӧны широта серти, м. ш. войвывсянь лунвылӧ. Материк джынсьыс унджыксӧ вевттьӧны овтӧминъяс да саваннаяс. Сӧмын лунвыв дорын эм Му шӧр саридз дорса кодь тропикувса участокъяс, а войвылын экваторувса климат гӧгӧртасын паськалӧмаӧсь сідз шусяна мукӧддырся васӧд вӧръяс.

Австралияса вӧр-валӧн аслыспӧлӧслун

Быд материкыс аслыспӧлӧс и оз мун ньӧти мукӧд материк вылӧ. Кӧть и сідз, Австралия век жӧ зэв нин ёна торъялӧ вӧр-ва олӧмын аслыспӧлӧслуннас.

Тайӧ материкыслӧн абу веськыд йитӧд мукӧд материкъяскӧд, сійӧн быдмӧг да пемӧсулов Австралияын, тыр изоляция дырйи сӧвмигмоз, лои збыльвылӧ уникальнӧйӧн. Пемӧсъяс либӧ быдмӧгъясӧс, найӧ кӧ ӧтиӧдз олӧны куш ӧти мутасын, шуӧны эндемикӧн. И со, Австралияса 75%-сьыс унджык пемӧс да быдмӧг сикасъяс сюрасны сӧмын татысь, м. ш. найӧ лоӧны эндемикӧн. Австралияас кольӧмаӧсь мукӧдлаын важӧн нин бырӧм сикасъяс. Сійӧ лоӧ аслыспӧлӧс быдмӧгъяса да нӧшта на аслыспӧлӧсджык нёньӧдчысьяса материкӧн.

Медся тыдаланаӧн Австралияса уникум кодь флораын, кыв шутӧг, колӧ лыддьыны эвкалипт (182ʼ серп.). Тайӧ шензьӧдана пусӧ арталӧма некымын дас сикас. Медся джуджыдъяс 120–140 м вылнаӧсь! А вужъясныс пырӧдчӧны му пыдіас 30 метрӧдз да воӧдчӧны мупытшса ва слӧйӧдзыс.

Кузь вужъяс — абу дзик ӧтитор, мыйӧн эвкалипт ладмӧдчӧма овны жар да кос климат дырйи. Медым не воштыны васӧдсӧ, эвкалипт коръясыс пыр бергӧдчӧны шонділань дорышӧн. Буретш та вӧсна эвкалиптсянь некор оз усь вуджӧрыс. Жар кадӧ ӧткымын сикас эвкалиптъяс гылӧдӧны оз сӧмын кор, но и кырсьсӧ (!).

Эвкалиптъяс, ыджыд пушканъяс моз, кыскӧны мупытшса слӧйясысь васӧ. Сійӧн корсюрӧ найӧс шуӧны «нюрлы вӧрӧгъясӧн». Эвкалиптсӧ важӧн нин вӧдитӧны районъясын, кӧні мусинас вывті уна васӧд. Та вӧсна найӧс позьӧ нин аддзыны став материк вылын, но чужаніныс тайӧ мича пуяслӧн — Австралия.

Быдмӧны Австралияын нӧшта чуймӧдана пуяс — казуаринаяс, налысь корнысӧ тай нинӧмӧн орччаӧдны он вермы. Сідзсӧ, тайӧ абу и коръяс, а некымын метра кузьта виж гезъяс. Казуаринаястӧ позьӧ аддзыны сӧмын Австралияын да сы вадорсянь матын куйлысь діяс вылын. Сідзжӧ некӧні, Австралияын ӧтдор, он сюрны и турун пуяс. Налӧн зэв дженьыд пучӧрыс, увъяс скӧнь абуӧсь, а дзик йылас веськыда пучӧрсяньыс уналаӧ вожалӧны турун коддьӧм кузь коръяс. Тайӧ пуясыс муныштӧны 2–3 м джуджда турун мутшкӧсъяс вылӧ (183ʼ серп.).

Весиг овтӧминъяс Австралияын аслыспӧлӧсӧсь. Ӧти-кӧ, вӧлі нин гарыштӧма, сэні абу оазисъяс. А мӧд-кӧ, Австралияын зэв уна быдмӧг, кодъяс зэв бура ладмӧдчӧмаӧсь овны овтӧмин гӧгӧртасын. Сійӧн Австралияса овтӧминъяс оз и кажитчыны сэтшӧма овтӧмӧн. Овтӧминса лажмыд сутшкасян эвкалиптъяс да акацияяс ловзьӧдӧны пейзаж да кӧнсюрӧ лӧсьӧдӧны тшӧкыд, пырыс муннысӧ падмӧдан мутшкӧсъяс, австралиечьяс шуӧны найӧс скрэбӧн. Скрэбыс материкса овтӧминъясын вевттьӧ зэв ыджыд мутасъяссӧ. Асыввыв Австралияса сӧстӧм, сӧдз тыясын да юясын олӧ утканыр — гашкӧ, материк вывса медся шензьӧдана пемӧс (184ʼ серп.).

Кор Европаӧ вайӧмаӧсь тайӧ пемӧсыслысь медводдза кусӧ, туялысь котырыс шызьӧма: кыдзи позьӧ петкӧдлыны пыдди пуктана зоологъяслы сэтшӧм явӧ ылӧгсӧ?! Збыль тай: ондатра тушаа, мой бӧжа, а медся виччысьтӧмтор — утка ныра! Весиг сэк, кор вӧлі нин тырвыйӧ подулалӧма, мый тайӧ аслыспӧлӧс пемӧсыс збыльвывса, зверыслы сетӧмны ним, мый латыньысь кӧ комиӧдны лоӧ «утка ныра лӧсявтӧмтор». А сэсся петас эрдӧ и таысь на шензьӧданатор. Вӧлӧмкӧ утканырыд лэбач моз вайӧ колькъяс да пӧжӧ найӧс, кытчӧдз оз петны дзоляник утканырпиян! Утканыр — колькъялысь да нёньӧдчысь ӧттшӧтш.

Войдӧр став нёньӧдчысьяс колькъялӧмаӧсь. Но мукӧд материк вылас найӧ бырӧмаӧсь, местанысӧ сетӧмаӧсь бурджыка ладмӧдчыны кужысь да сӧвмӧмаджык пемӧсъяслы. А со Австралияын тайӧ важъя ловъя ловъясыс кольӧмаӧсь миян кадӧдз. Тайӧ дерт абу динозавръяс, но накӧд ӧти кадӧ овлӧмаяс. Утканырыс материк вылас абу дзик ӧти колькъялысь-нёньӧдчысь. Нӧшта эм посни звер, аслыспӧлӧс нима — ехидна (185ʼ серп.). Сійӧ овтӧмин сяма кос районъясын олысь. Зверлысь тушасӧ вевттьӧма кузь кыз емъясӧн, дикобразлӧн моз. Юр водзыс лэбачлӧн моз помасьӧ кузь нырӧн. Ехидналӧн кыз плавкӧс гыжъяса вына лапаяс. Тайӧ гыжъяснас ехидна кодйӧ топыд кос муӧ пырмӧсъяс, кытчӧ позьӧ луннас дзебсьыны вывті жар дырйи. Кыйсьыны ехиднаыд петалӧ войнас. А куталӧ сійӧ посни пемӧсъясӧс, гут-гагйӧс, дзодзувъясӧс.

Тайӧ нёньӧдчысьяснас оз на помась Австралияса «ловъя перъянторъяслӧн» лыддьӧгыс. Татчӧ кольӧма зэв примитив нёньӧдчысьяслӧн ыджыд чукӧр. Тайӧ зепта пемӧсъяс. Дзоляник пияннысӧ найӧ некымын тӧлысь чӧж новлӧны рушкувыв торъя кӧрасын. Тайӧ кӧрассӧ и шуӧны зептӧн. Сэні дзоляыс и сӧвмӧ сэтчӧдз, кор вермас ас кежысь вешъявны. Материкса пӧшти став пемӧсыс — зептаяс. Австралияын ӧтдор зепта пемӧсъяс олӧны сӧмын Америкаын, но сэні на пӧвстысь сюрӧма сӧмын ӧти сикас. А Австралияын эмӧсь зепта уръяс и, зепта вурдысьяс и, зепта ошъяс, дай весиг зепта шыръяс... Дерт, збыльвылассӧ найӧ ньӧти абу шыръяс, вурдысьяс либӧ ошъяс, а зепта пемӧсъяс, мыйӧнкӧ миянлы бура тӧдса ловъя ловъяс кодьӧсь сӧмын.

Австралияса зепта пемӧсъяс пиысь медся нималанаыс — тайӧ дерт кенгуруяс (186ʼ рис.). Найӧ уна сикасӧсь: 3 м судта гигант кенгуруяссянь, кодъяс вермӧны чеччавны 10 м сайӧдз, дзоляник шыр кенгуруясӧдз. Унджык сикас кенгуруяс паськалӧмаӧсь Австралияса саваннаын.

Но кенгуру олӧ и вӧрын! Пувыв кенгуру оз сы бура чеччав, сы пыдди зэв пелька кавшасьӧ пуяс вылас.

А со зепта ошкыд — коала (187ʼ серп.) — олӧмсӧ и коллялӧ эвкалипт увъяс костын, сы коръяснас вердчӧ да.

Эвкалипт коръяс чорыдӧсь да сідзсӧ сёйны позьтӧмӧсь, но коала лыткаын олӧны торъя бактерияяс, кодъяс отсӧгӧн тайӧ чорыд сёяныс пусьӧ, со коала нинӧм оз и вермы сэсся сёйны, эвкалипт коръясысь кындзи. Сы вӧсна тайӧ мелі да тешкодь пемӧсъяссӧ зэв сьӧкыд видзны зоопаркын либӧ гортын. Абу кӧ дерт тайӧ гортыс Австралияын. Му вылас сійӧ лэччӧ сӧмын сы могысь, медым вуджны мӧд пу вылӧ. Тайӧ ньӧжмыд посни зверыс 60 см ыджда и эм, сійӧ збыль мыйтакӧ ош вылӧ муныштӧ. Сӧмын тайӧ ошкыс кӧ чача, плюша.

А эм-ӧ зептаяс яйвыв пемӧсъяс пиын? Эм. Тайӧ пемӧсыс повзьӧдлан нима — зепта антус (188ʼ серп.). Сійӧ абу гырысь, неыджыд пон ыджда, да мижуй кодь. Тайӧ яйвыв олыссьыс лоӧ видзчысьны сӧмын посни пемӧсъяслы, на бӧрся сійӧ и кыйӧдчӧ войяснас. Ачыс абу жӧ бара шуда вӧлӧма, сьӧд куыс зэв мича да, сэтшӧм зіля кыйӧмаӧсь-виӧмаӧсь сійӧс — Австралиясьыс зепта антустӧ он нин аддзы. Кольӧма сӧмын Тасмания ді вылас, да и сэні зэв гежӧд нин лои.

А мӧд зепталы, коді яйвыв олӧма, нӧшта на сьӧкыдджык пуд усьӧма. Медся гырысьӧн Австралияса яй сёйысьяс пӧвстын коркӧ вӧлі зепта кӧин. Сійӧ вӧлӧма ыджыд пон ыджда, зэв мича рӧма. Сьӧд визя виж ку вӧснаыс сійӧс корсюрӧ шулӧмаӧсь зепта тигрӧн. Зепта кӧиныс векисянь кыйсьӧма сӧмын кенгуруяс бӧрся. Но кор материк вылас овмӧдчӧмны чӧскыдлун боксянь абу лёкджык, да нӧшта на и вывті ӧдйӧ пышйыны вермытӧм ыжъяс, яй сёйысьыд босьтчӧма куш на бердӧ. А Австралияад ыжлы лёк вӧчысьыс — ставнас Австралиялы вӧрӧг. Ыж вӧдитысь фермеръяс ӧтитӧг кыпӧдчӧмаӧсь ассьыныс ыжъяснысӧ дорйӧм вылӧ, та дырйи зепта кӧинӧс вӧлі бырӧдӧма дзикӧдз. Медбӧръя пемӧсыс кулӧма зоопаркын 70 во сайын. Кольӧма сӧмын некымын дзарпас да серпас вылӧ (189ʼ серп.). Аддзанныд, кутшӧм рӧк суӧма зепта кӧинӧс Австралияӧ мортӧн вайӧм пемӧсъяс вӧсна. И татшӧм историяыс абу ӧти.

Шуим нин тай, Австралияын пӧшти став пемӧсыс зептаӧсь. Пӧшти? Сідзкӧ век жӧ абу ставӧн? Абу ставӧн. Австралияса яйвыв олысьяс пӧвстысь медся уна лыда да медся гырысь пемӧсыд абу зепта. Тайӧ динго. Вӧлявыв динго пон. Стӧчджыка кӧ шуны, дингоыд абу дзик австралияса пемӧс. Понйыс локтӧма татчӧ ӧттшӧтш морткӧд. А медводдза йӧз веськалӧмаӧсь Австралияас кӧнкӧ 10 сюрс во сайын. Дингоыс — гӧрдов-виж рӧма, шӧр ыджда пон (190ʼ серп.).

Сэсся материк вылас паськалӧма нӧшта кык пемӧс: верблюд да кролик. Кыкнанныс, казялӧй, ньӧти абу зептаӧсь. Кыкнансӧ вайӧма Австралияӧ морт. Верблюдъяс отсалӧмаӧсь аслысавны овтӧмин сяма районъяс, да наӧн вӧдитчӧмаӧсь овтӧмин вомӧн туйяс нюжӧдӧм дырйи. А кор туйыс дась лоас, найӧс и вӧтласны. Кутшӧмкӧ кад кольӧм бӧрын верблюдыд лои Австралияса пейзажын кенгуру коддьӧм жӧ быть петкӧдчан элементӧн.

Кроликъястӧ Австралияӧ вайнысӧ некутшӧм торъя мог эз вӧв, видзӧмаӧсь найӧс гортын, паркъясын. Мукӧдыс и пышйӧмаӧсь сэтысь саваннаӧ, кӧні зэв ӧдйӧ паськалӧмаӧсь. Бӧръяпом Австралияыс на вӧсна матӧ воӧма. Ӧд кроликыд турунвыв пемӧс. А туруныс Австралияын весиг ыжъяслы оз быдлаын тырмы. А тэ кӧ австралияса ыжлы вӧрӧг... Но, сэсся асьныд тӧданныд. Мый сӧмын кроликъяснас эз вӧчны! И лыялӧмӧн бырӧдӧмаӧсь, и налькъясӧн, и пагӧдӧмӧн — нинӧм оз отсав. Медым дорйыны Войвыв Австралия кроликъясысь, кор найӧ сэн эз на овны, вӧчӧма вӧлі 5 сюрс км кузьта потшӧс! Мирас тайӧ лои медся кузь потшӧс (191ʼ серп.). Весиг Китайса ыджыд стенмыс дженьыдджык! Но и тайӧ абу отсалӧма. Кроликъяс кодйысьӧмаӧсь муас да писькӧдчӧмаӧсь доръяна мутасӧ. Мыйта кроликыд ӧнія кадӧ ризъялӧ материк пасьтала, артавны он вермы. Тешкодь история, сідз ӧд? Мый сійӧ миянлы шуӧ? Со мый: мортыд кӧ аснаукӧн сюйсяс вӧр-ва олӧмӧ, ставыс вермас бергӧдчыны дзик виччысьтӧма. Но пышйӧма гоз-мӧд кроликыд клеткасьыс, и мый? А результатын материк пасьтала ывлавыв олӧмыс ёна вежсьӧма.

Мӧдпӧвъёвтам медшӧр торсӧ.

1. Австралияса мутасын кызвыйӧ тропикса овтӧминъяс да кос саваннаяс. Найӧ вевттьӧны материк эрдвывлысь пӧшти 70%.
2. Австралия изолируйтӧма став мукӧд материксьыс, та вӧсна татчӧс пемӧс да быдмӧгуловыс торъялӧны ыджыд аслыспӧлӧслунӧн. Татчӧ кольӧмаӧсь пемӧсъяс да быдмӧгъяс, кодъяс сэсся абуӧсь некӧні мир пасьтала.
3. Австралияын быдмӧны планетаса медджуджыд пуяс — эвкалиптъяс. Важъя кузуарина пуяслӧн абуӧсь коръяс. На пыдди уна метр кузьта веж гез кодьяс. Австралияса овтӧминъясын ыджыд мутасъяссӧ вевттьӧны сутшкасян куст мутшкӧсъяс — скрэбъяс.
4. Австралияын пӧшти став нёньӧдчысьыс — зептаӧсь: кенгуру, коала, зепта антус да мукӧд. Но мортыд сьӧрсьыс вайӧма Австралияӧ уна выль сикас пемӧсъяссӧ. На пиын вӧлявыв динго пон, верблюд, кролик да мук.