Ті тӧдмаланныд

• Кутшӧм рельеф формаяс Австралияын медъёна паськалӧмаӧсь
• Мыйла тайӧ материк вылас климатыс медкос
• Мыйла Австралияын органика мирыс сэтшӧм аслыснога

Австралиялӧн ыджда  — 7,6 млн. км²
Океанияса діяслӧн ыджда — 1,3 млн. км²
Медджуджыдін — Косцюшко гӧра, 2228 м
Медся пыдын нёптолыс — Эйр тылӧн гуран, −16 м.
Медкузя нюжалӧмыс:
войвывсянь лунвылӧ — 3200 км,
рытыввывсянь асыввылӧ — 4000 км.

Австралияса ывлавыв

Австралия — ыджда сертиыс медічӧт материк. Став материк пӧвстысь сійӧ медся лажмыд да плавкӧс, медся кос, медся вӧртӧм (Антарктидаысь ӧтдор). Татчӧ кольӧмаӧсь  аслыспӧлӧс быдмӧгъяс да пемӧсъяс, на коддьӧмыс важъя кадӧ и мукӧд материкъяс вылын овлӧма.

Мувыв куйланін. Мукӧд материкъяс серти Австралия этшаджык нюжалӧ рытыввывсянь асыввылӧ да войвывсянь лунвылӧ.

Австралия, кыдзи и став лунвывса материкыс, этша чуклясян вадор визя. Ыджыд куръяыс сӧмын кык — Карпентария да Австралияса Ыджыд куръя. Неыджыд куръяяс дорын сулалӧны Австралияса медгырысь каръяс — Сидней да Мельбурн. Материклысь асыввыв вадорсӧ дорӧсалӧ кораллъясысь тэчӧм Ыджыд Барьер риф.

Ыджыд Барьер риф — мирса медся ыджыд доръяна саридз парк. Рифыс нюжалӧ матӧ 2 км кузьта, войвылас сійӧ воӧ 2 км, а лунвылас 150 км пасьтаӧдз, а материксьыс торйӧдӧма 50 м-ысь абу пыдынджык лагунаӧн. Рифсӧ вундалӧма векни висъясӧн, кыті океанса суднӧяс вермӧны пырны восьса океанысь вадор пӧлӧнса ваясӧ.

Веркӧслӧн характер. Материк подулын куйлӧ важъя Австралияа платформа, коді коркӧ вӧлӧма Гондваналы юкӧнӧн. Австралия рельефлы лӧсялӧны тшӧтшкӧслун да ӧтсямалун. Материк рытыввывса юкӧнас вывтасъясӧн да тшӧтшыдінъясӧн тӧдчӧны кристалл сяма изсикасъясысь тэчӧм платформа щитъяс. Тані эмӧсь неджуджыд гӧра лёдзьяс да торъя массивъяс — киссьӧм гӧраяслӧн колясъяс.

Австралия шӧрын платформа эжӧдса неджӧг сяма изсикасъясӧн тэчӧма плавкӧс увтас шыльыдінъяс (100 м-ӧдз). Увтасъяссӧ визьйӧдлӧма лыа веретяясӧн, найӧ нюжалӧмаӧсь пырся тӧвъяс нырвизь пӧлӧн.

Австралия асыввыв юкӧнын сулалӧны шӧр джуджда гӧраяс — Ва юкан Ыджыд мусюр, кӧні медджуджыдіныс Косцюшко гӧра (2228 м).

Климат. Австралия куйлӧ куим климат вӧньын: экваторувса, тропикса да тропикувса. Шӧркоддьӧм вӧньын куйлӧ сӧмын Тасмания ді лунвыв.

Медыджыд мутасыс куйлӧ континентвывса зэв жар да кос климата тропик вӧньын, сійӧн Австралияыс и зэв жар да кос материк. Сӧмын Ва юкан Ыджыд мусюрлӧн асыввыв пӧкатъяс да вадор шыльыдінъясыс, Лӧнь океанса пассатъяс да шоныд визулыс сэні тӧдчӧ да, торъялӧны енэжва ыджыд лыдӧн (во чӧж 1000-1500 мм). Экваторувса Австралияын зэра гожӧм да кос тӧв. Тропикувса вӧньын, коді паськалӧ л. ш. 30°-сянь лунвылын, климатыс абу ӧткодь: материк асыв-лунвылын — васӧд, Австралияса Ыджыд куръя бердын — континентвывса, а Австралия рытыв-лунвылын — Мушӧр саридз дорын моз, гожӧмын кос, а тӧлын зэра.

Ноябрсянь апрельӧдз Австралияса рытыв-войвыв да асыв-войвыв вадоръяс вылӧ зырӧны тропикса циклонъяс. Шӧркоддьӧма сезон чӧж овлӧ 14 циклонӧн, на пиысь 5-ӧн — ураган вынаӧсь.

Пытшкӧсса ваяс. Климатыс кызвыйӧ кос да, веркӧсса ваясӧн муыс гӧль. Материк шӧрса став районыс овтӧмин сямаӧсь, во гӧгӧр чӧж векджык ватӧмӧсь да. Эм сӧмын недыр кадся ва визувтанінъяс, Австралияса ногӧн — крикъяс. На пӧвстысь медся гырысьыс — Купер либӧ Куперскрик.

Ва юкан Ыджыд мусюрын асыввыв пӧкатъясӧд визувтӧны тыр ваа дженьыдик юяс, наӧн вӧдитчӧны ГЭС-яс лӧсьӧдӧм могысь. Рытыввыв пӧкатъяссянь заводитчӧны юяс, кодъяс нуӧны ванысӧ шӧрса шыльыдінъяслань. На пӧвстын Австралияса медся уна ваа ю — Муррей, да сылӧн Дарлинг вож — материкса медкузь ю (2450 км). Кос дырйи Дарлинг ёна ляпкалӧ да пӧртчӧ торъя тыкӧлаясӧ.

Дуб ваа тыяс эмӧсь сӧмын гӧраясын. Шыльыдінын тыясыс визувтӧмӧсь да солаӧсь, гожӧмын тшӧкыда дзикӧдз пакталӧны, кольӧны кос гуранъяс.

Австралияын уна мупытшса ва, сійӧ куйлӧ 20-сянь 2000 метраӧдз пыднаын. Тані бура туялӧма ваяссӧ уна лыда артезияса бассейнысь, наӧн зіля вӧдитчӧны.

Органика мир. Австралия 135 млн. во нин торйӧдӧма океанъясӧн став мукӧд материкысь, а та вӧсна  татчӧс органика мирын эм уна реликт сикас, а быдмӧг да пемӧс котырын унджыкӧн — эдемикъяс. Аслыспӧлӧс органика мир вӧснаыс Австралиясӧ тшӧкыда шуӧны ывла доръянін кодь материкӧн. Австралияса эндемик быдмӧгъяс пӧвстын медся аслысногаӧсь эвкалипт, казуарина, сулея пу.

Австралияын олӧ 180 сикас зепта пемӧсъяс, мир пасьтала тӧдса 250-сьыс. На пиын кенгуру, коала ош, барсук, вомбат да весиг зепта вурдысьяс да уръяс. Тасмания ді вылын эм яй сёйысь зепта пемӧс — зепта антус. Кольӧмаӧсь материк вылын и колькъялысь-нёньӧдысьяс: ехидна да утконос.

Чайтӧны тай, зептаяс да улыс котыртаннога мукӧд пемӧсъяс локтӧмаӧсь Австралияӧ Евразияысь Малайя архипелаг вомӧн косінса посъяс вывті 130 млн. во сайын. Вылыс котыртаннога пемӧсъяс, торйӧн кӧ яйвывсаяс, артмӧм кежлӧ, косінті йитӧдыс орӧма нин. Яй сёйысьяс абутӧмысла зептаяс вермӧмаӧсь падмытӧг сӧвмыны.

Лэбачьяс пиын тшӧтш эм уна эндемик: эму страус, казуар, турунса попугайяс. Уна сикасаӧсь яда кыйяс, дзодзувъяс, кык сикас крокодилъяс. Материк войвылын олӧны варанъяс — яй сёйысь 2,5 м кузьта дзодзувъяс. Австралияын скӧнь абуӧсь медвылыс котыртаннога яйвыв пемӧсъяс, сӧмын вӧлявыв динго пон, коді веськалӧма материк вылас, мортлӧн татчӧ овмӧдчигтырйи. Ӧні кежлӧ дингояс торйӧн ёна паськалӧмаӧсь Эйр ты гӧгӧрын, кытысь найӧ петалӧны мукӧдлаӧ сёян корсьӧм могысь. Динго бырӧдӧ кенгуруӧс, мукӧд вӧлявыв пемӧсӧс да гортса скӧт.

Казуарина — вӧсни мулань лэччӧм вожъяса быдмӧг, коръястӧм.  Вожъясыс мунӧны ыджыд котралысь лэбач — казуар — тывъяс вылӧ. Казуариналӧн зэв зумыд, чим гӧрд рӧма пу сьӧмӧс, та вӧсна сійӧс нӧшта нимтӧны «кӧрт пуӧн».

Ывлавыв зонаяс. Шыльыдінас ывлавыв зонаяс вежӧны мӧда-мӧднысӧ войвывсянь лунвылӧ климат вӧньяс вежсьӧмкӧд йитӧдын. Тайӧ пӧрадокыс торксьӧ асыввылын, кӧні лышкыда васӧдмӧм вӧсна гӧра пӧкатъяссӧ вевттьӧма васӧд вӧръясӧн. Л. ш. 20°-сянь войвылын сэні быдмӧны пальма, фикус, лавр пу, лианаяс. Лунвылынджык вӧръясын кызвыйӧ быдсикас эвкалипт, а пальмаяс пӧшти абуӧсь. Став пӧлӧс вӧрын уна сикасаӧсь пу кузя кавшасьысь пемӧсъяс: коала, пувыв кенгуру, уна попугай да термит, юяс пӧлӧн олӧны утканыр, крокодил, измышка.

Австралияын эвкалиптыс — уна сё сикас, тайӧ век веж пуяс либӧ кустъяс, найӧ быдмӧны уна пӧлӧс ывлавыв зонаясын да абу ӧткодьӧсь ыджда да ортсыса вид сертиныс. Пу сьӧмӧсыс зэв топыд (ваӧ вӧйӧ) да оз сісьмы, корас бактерияяссӧ виан эфир выйяс эмӧсь да. Эвкалиптъяс пӧвстын овлӧны 100 м судта гигант сяма пуяс. Эвкалиптъяс ӧдйӧ быдмӧны — 2 м-ӧдз во чӧжӧн — да вермӧны пактӧдны уна васӧд.

Экваторувса шыльыдін сяма войвылыс да тропик вӧньлӧн асыввылыс саваннаяса да шоч вӧраина ывлавыв зонаынӧсь. Джуджыд туруна саваннаяс вежласьӧны лажмыд эвкалипта, акацияа, кузауринаа тільясӧн, быдмӧ тані и сулея пу. Саваннаясын олӧны кенгуру, вомбат, эму страус, ехидна. Саридз вадор пӧлӧн да ю сьӧртъясын мукӧдлаысь аддзан васӧд, век веж вӧръяс.

Материклысь медыджыд юкӧнсӧ вевттьӧны тропикса джынвыйӧ да тырвыйӧ овтӧминъяс, чорыд сутшкасьысь шептаясӧн да куст тільясӧн. Ньӧти быдмӧгтӧг овтӧмин сяма мутасыс абу вывті уна. Саваннаясӧн да джынвыйӧ овтӧминъясӧн йӧзыс вӧдитчӧны ыжъяслы пӧскӧтинаӧн моз.

Материк асыв-лунвылын да рытыв-лунвылын паськалӧма пу да куст модаа тропикувса быдмӧгулов, медунаӧн эвкалиптъяс. Перкаль рӧма бура чужтан мусинъяс лоины помкаӧн, мыйла тайӧ вӧръяссӧ вӧлі кералӧма мусӧ гӧрӧм могысь.

Австралияса быдмӧгуловас уна сикасыс йӧзлы коланаӧсь, найӧ сетӧны дона пу сьӧвмӧс, эфир вый, сёян плодъяс либӧ увъяс. Морт ки помысь вӧдитан став быдмӧгсӧ Австралияӧ вайӧма мукӧд материкъяс вылысь.

Мупытшса озырлунъяс. Уна мупытшса перъянтор серти — алмаз, зарни, уран, лемень, кӧрт да шоч металл рудаяс, шом, совъяс — Австралия пырӧ мирса дас канму-лидер пӧвстӧ. Материк асыв-лунвыв да рытыввыв вадор пӧлӧнысь да шельфъясысь сюрӧма уна мусир да биару куйлӧдъяс. Такӧд тшӧтш материк зэв гӧль му веркӧсса ваясӧн. Ваӧн могмӧдӧмыс да видз-му овмӧсса угоддьӧяссӧ кӧтӧдӧмыс мунӧ мупытшса ваяс тшӧт весьтӧ.