Австралияыд выль волысьлы медвойдӧрсӧ оз сибыдӧн кажитчы.
Но збыльвылас дзик мӧдарӧ: тайӧ няньӧн-солӧн лышкыд, кужысь
да вежӧра йӧзлӧн керка.
Д. Мартин.

Австралия — му шарса медічӧт континент, кӧні куйлӧ дзик ӧти канму — Австралияса Ӧтув либӧ дженьыдика Австралия (219ʼ серп.). Кенгуру, коала да эму страус тані сэтшӧм жӧ асласӧсь, кыдзи кӧчьяс Роч муын. Австралия мӧдӧдӧ мирса рынок вылӧ вурун да рудаяс, шобді да алмазъяс. Тайӧ канмуыс пыр вӧлі мирса катастрофаясысь да тышъясысь бокын, сэтчӧс йӧз олӧны лӧня да лабутнӧя, и кыдзи корсюрӧ чайтӧны асьныс австралиечьяс, весиг гажтӧминика.

Кутшӧм ывлавылыс Австралияын?

Ӧткымын дас миллион во сайын Австралия вӧлі коркӧя зэв-зэв ыджыд Гондвана материклы юкӧнӧн, кӧні тшӧтш вӧліны Африка, Лунвыв Америка, Антарктида. Сы бӧрсянь, кор Австралия пельдӧма Гондванасьыс, сійӧ сӧвмӧма торйӧн, та вӧсна татчӧс вӧр-ваыс вывті аслыспӧлӧс. Некымын сюрс во сайын Австралия вӧлі поскӧн моз йитӧма Евразиякӧд косін пыр, коді вӧлі Зонд діяс пыдди. Тайӧ пос кузяыс Евразиясьыд материк вылас веськалӧмаӧсь некымын быдмӧг да пемӧс, а тшӧтш и морт.

Австралия — медся увтас материк Му вылас. Сылӧн шӧр абсолют джудждаыс 215 м; а медджуджыдіныс, материк асыв-лунвылын, зымвидзӧ саридз веркӧссянь сӧмын 2230 м судта. Австралияса шыльыдін сяма веркӧсын кӧнсюрӧ чурвидзӧны ыджыд изъяс, найӧ кольӧмаӧсь важъя гӧраяс киссьӧм бӧрын.

Лӧнь океан вадор пӧлӧн нюжалӧма Ва юкан Ыджыд мусюр — важся гӧрааин. Ӧні гӧра артмӧдан процессъяс оз нин мунны, сійӧн и абуӧсь тані вулканъяс ни мувӧрӧмъяс. Ва юкан Ыджыд мусюр лунвыв юкӧнын — Австралияса Альпъясын — сулалӧ материкса медся джуджыд гӧра — Косцюшко. Гӧраяс абу джуджыдӧсь да, на вылын абу кыссян йи, а лымйыс куйлӧ пӧкатъясас сӧмын тӧвнас.

Рытыввыв Австралияса тшӧтшыдінъяс да платояссянь Ва юкан Ыджыд мусюрӧдзыс паськалӧ жар кос климата Шӧр увтас. Коркӧ тані вӧлі океан пыдӧс, кытчӧ кызтаясӧн чукӧрмӧмаӧсь неджӧг сяма пуксьӧмторъяс. Увтас шӧрас куйлӧ стоктӧм Эйр ты — Австралияса медпыді нёптолын (саридз веркӧссянь 12 м улӧ). Овтӧмин сяма Шӧр увтас вевдорсӧ везйӧн моз вевттьӧны крикъяс — во гӧгӧр чӧж векджык косӧн куйлысь ю воргаяс.

Ыджыд юяс Австралияын абуӧсь кодь.  Тайӧ и гӧгӧрвоана: климатыс кос да материкас рельефыс сэтшӧм (гӧраяс «вундыштӧны» медся васӧд юкӧнсӧ став мукӧд мутассьыс). Австралияса медся уна ваа юыс — Муррей — нуӧ васӧ Волга серти 23 пӧв этша.

Веркӧсса ваясӧн Австралия гӧль, сы пыдди мупытшса, артезияса ваӧн озыр. Мупытш ваяс тыра Ыджыд Артезияса бассейнын  нюжалӧ материк войвывсянь лунвылӧ 2 сюрс км сайӧ кузьтанас, а рытыввывсянь асыввылӧ — 1,8 сюрс км кузьта. Ыджыд Артезияса бассейнас мупытшса ваяс куйлӧны 1200 м пыднаын. Найӧ шоныдӧсь да солакодьӧсь.

Мыйла Австралиясӧ позьӧ шуны ывла доръянін кодь материкӧн.

Австралияса пемӧс да быдмӧгуловлӧн этша мый ӧткодьыс мукӧд материквывсакӧд, торйӧн сӧвмӧма да. Континент вылын эм зэв уна эндемик. Быдмӧгъяс пӧвстын медся тӧдсаӧсь эвкалипт, коді лои материк символӧн. Эвкалиптъяссӧ арталӧны 600-ысь унджык сикас, на пӧвстын эм пуяс и, кустъяс и. Торъя пуяс быдмывлӧны 150 м джудждаӧдз. Эвкалипт вӧръясын оз овлы вуджӧр, быдмӧгыс коръяссӧ шонді югӧрлы век дорышӧн бергӧдлӧ да.  Эвкалиптъяс быдмӧны и гӧра пӧкатвывса вӧръясын, и саваннаясын, и джынвыйӧ овтӧминъясын, кӧні найӧ акациякӧд ӧтув артмӧдӧны сутшкасьысь мутшкӧс — скрэб. Тайӧ быдмӧгъясыс регыдӧн ловзьӧны вӧрса пӧжаръяс бӧрын, кодъяс кос климат дырйиыд зэв тшӧкыда овлӧны.

Австралияса пемӧсъяс пӧвстын уна сэтшӧмыс, кодъяс важъяджык кадӧ овлӧмаӧсь Му вылас паськыдджыка, шуам ехидна, утканыр. Австралияса медся тӧдса пемӧсъяс — зептаӧсь: кенгуру, вомбат, коала ош. Австралия канпасӧ серпасалӧма кенгуру да эма страусӧс. Австралияса ыж вӧдитысьяс лыддьӧны кенгурусӧ ассьыс вӧрӧгӧн, ӧд сійӧ сёйӧ турун, кодӧс вермисны эськӧ йирны ыжъясныс. Яй сёйысьяс пӧвстысь Австралияын медся тӧдсаӧн лоӧ вӧлявыв динго пон, коді веськалӧма материкӧ морткӧд ӧттшӧтш Евразиясянь пос кодь косін кузя.

Подув кывъяс да тэчасъяс
*крик
*артезияса ваяс
*скрэб

218ʼ серп. Улуру массив.
Улуру массив пыртӧма ставмирса ывлавыв да культура наследдьӧ объектъяс лыдӧ. Сійӧ лоӧ татчӧс уна легендаса персонажӧн. Массивыс 348 м вылна, периметрыс подулас 9 км кымын. Улуру тэчӧма гӧрд лыа изйысь да рӧмнас бура торъялӧ сы гӧгӧр куйлысь виж рӧма, шыльыд веркӧса джынвыйӧ овтӧминысь. Унджык туристыс волӧ татчӧ видзӧдлыны, кыдзи Улуру вежӧ ассьыс рӧмсӧ вой-лун чӧж да поводдя вежсигӧн.

219ʼ серп. Австралия.
1. Тӧдмалӧй, кутшӧм мусярджынйын куйлӧ Австралия. Градус тывса кутшӧм тӧдчана визьыс вомӧналӧ материксӧ? Вӧчӧй кывкӧртӧд, кыдзи Австралиялӧн мувыв куйланіныс тӧдчӧ сы климатын.
2. Кутшӧм океанъясӧн мыськавсьӧ Австралия? Кутшӧм саридзьяс, куръяяс да висъяс эмӧсь сы вадоркӧд орччӧн? Океанса кутшӧм визувъяс тӧдчанаӧсь сы ывлавывлы?
3. Кутшӧма география боксянь куйлӧ Австралия мукӧд материкъяс серти?

220ʼ серп. Австралияса климата карта.
1. Висьталӧй, кутшӧм тӧлысь Австралияын медся шоныд да гӧгӧрвоӧдӧй, мыйла буретш тадзи?
2. Мыйла Австралияын асыввывса вадоръясыс васӧдджыкӧсь рытыввывса серти? Медым вочавидзны, тіянлы колӧ уськӧдны тӧд выланыд, кутшӧм климат вӧньын куйлӧ Австралиялӧн ыджыдджык юкӧн да кодарсянь кызвыйӧ пӧльтӧны тӧвъяс тайӧ вӧняс.
3. Орччаӧдӧй Австралияса климата карта физикаа картанас (219ʼ серп.) да тӧдмалӧй, кыдзи материк климатын тӧдчӧ рельефыс.
4. Кыдзи чайтанныд, Австралияса кутшӧм мутасъясын климатыс медбура шогмӧ овны европеечьяслы? Мыйла? Австралияса ывлавыв зонаяса карта серти тӧдмалӧй, кутшӧм ывлавыв зонаыс куйлӧ тайӧ мутасъясас.

221ʼ серп. Тасмания ді вылын гӧраяскостса ты.
Тасмания ді, кодӧс шуӧмаӧсь тадзи голландияса саридзвуджысь Абель Тасман серти, лоӧ Ва юкан Ыджыд мусюрлы водзӧ нюжалӧмӧн. Басс вис пыдди коркӧ вӧлі косін, сы кузя йӧзыс и локтӧмаӧсь ді вылас. Тасманиечьяс дыр овлӧмаӧсь дзик торйӧн, европеечьяс локтігтырйи налӧн век на вӧлі из нэм.

222ʼ серп. Ыджыд Барьер риф.
Австралия асыв-войвывса вадорсянь неылын куйлӧ мирас медся ыджыд стрӧйба, кодӧс «кыпӧдӧмаӧсь» ловъя ловъяс. Тайӧ коралл полипъясӧн тэчӧм Ыджыд Барьер риф. Ваын, кӧні температураыс оз кай +38°С-ысь вылӧ да оз лэччы +21°С-ысь улӧ, а солалун да кислородлӧн концентрация оз вежласьны,  тайӧ пемӧсъяс олӧм вылӧ артмӧма бур гӧгӧртас.