Мыйӧн аслыспӧлӧс Австралиялӧн мувыв куйланін. Кыдзи му кышлӧн тэчасыс тӧдчӧ Австралияса рельефын. Мыйла Австралияын сэтшӧм климат. Кыдзи материклӧн кослуныс да ставсьыс торйӧн куйлӧмыс тӧдчӧны сы вӧр-ваын.

Австралиялӧн ыджда — 7,7 млн км², діяскӧд — 9 млн. км².

Мыйӧн аслыспӧлӧс Австралиялӧн мувыв куйланіныс.

Австралия — материкъяс пӧвстысь медся ичӧт да зэв компакт, сійӧ нюжалӧма войвывсянь лунвылӧ да рытыввывсянь асыввылӧ ӧткузьта кымын (90ʼ серп.). Австралия физикаа карта вылысь медводз корсьӧй Лунвыв тропик да тӧдмалӧй, кодарын материксяньыс куйлӧны экватор да нуль меридиан. Индӧй материкса медылі чутъяс. Ті кокниа тӧдмаланныд: Австралия куйлӧ кык мусярджынйын — Лунвывсаын (экватор серти) да Асыввывсаын (нуль меридиан серти).

Австралия торйӧдӧма став мукӧд материксьыс Индия (рытыввылын) да Лӧнь (асыввылын) океанъясӧн. Медся матын Австралиясянь куйлӧны Океанияса гырысь діяс: асыв-войвылын — Выль Гвинея, кодӧс торйӧдӧ Торрес вис, асыв-лунвылын — Выль Зеландия. Тасмания ді (тшӧтш асыв-лунвылас) — тайӧ материкысь янсалӧм юкӧн, на костын — Басс вис. Ставнас Австралия вадор пӧлӧн, Африкаын моз, пӧшти абуӧсь лӧсьыд бухтаяс да куръяяс, діыс тшӧтш этша. Войвылас косінас пыдӧ моз пырӧ ляпкыд Карпентария куръя, а лунвылас — Австралияса Ыджыд куръя.

Лунвыв мусярджынйын куйлӧ да, Австралияса ывлавылыс аслыспӧлӧс со мыйӧн. Медшоныд тӧлысь тані — январ, а медся кӧдзыдыс — юнь. Шондіыс лун шӧрнас оз лунвылас ӧшав, а войвылас (тропикса югдӧдан поясын ӧткымын гожся тӧлысьысь кындзи). Войвыв мутасъяс лунвывсаясысь шоныдджыкӧсь.

АВСТРАЛИЯ ДЗОНЬНАС КУЙЛӦ ЛУНВЫВ МУСЯРДЖЫНЙЫН, СТАВ МУКӦД МАТЕРИКСЯНЬ ЗЭВ ЫЛЫН. ЛУНВЫВ ТРОПИК ВОМӦНАЛӦ СІЙӦС ПӦШТИ ШӦРӦДЫС.

Кыдзи му кышлӧн тэчасыс тӧдчӧ Австралия рельефын.

Орччаӧдӧй Австралия да Африка. Му кыш тэчаса карта серти (в. 23ʼ серп.) тыдалӧ: кыкнан материклӧн подув юкӧныс — важъя платформаяс, найӧ коркӧ вӧліны Гондваналы юкӧнъясӧн. Австралияын, Африкаын моз жӧ, кристалл сяма фундамент кытсюрӧ эрдалӧ веркӧсас. Но Австралияын платформасӧ неджӧг сяма эжӧдӧн вевттьӧма мутас джынсьыс паськыдджыка, а Африкаын — ичӧтджык юкӧнсӧ. Австралияын важъя платформа щитыс петкӧдчӧ Рытыввыв Австралияса тшӧтшыдінӧн, 400–600 м джудждаӧдз. Шӧр юкӧнас куйлӧ Лыаӧсь Ыджыд овтӧмин, Гибсон овтӧмин да Виктория Ыджыд овтӧмин, асыв-войвылын — Кимберли плато, а лунвылас — карста Налларбор шыльыдін. Рытыввыв Австралияса тшӧтшыдінсянь асыввылын, плита вылас, куйлӧ Шӧр шыльыдін, 100 м-ӧдз вылна. Сӧмын материк асыввыв юкӧнын войвывса Кейп-Йорк кӧджсянь лунвывса Тасмания діӧдз му кышыс томджык (палеозой арлыда). Лӧнь океан вадор пӧлӧн нюжалӧма Ва юкан Ыджыд мусюр — важся кӧрӧмӧн артмӧм гӧраяс. Медся джуджыд йылыс — Косцюшко гӧра — сӧмын 2228 м.

Му кӧрӧм ни гӧра артман мукӧд процессыс геологияса некымын период чӧж нин Австралия мутасын оз петкӧдчыны. Рельефын паськыд увтас да вывтас шыльыдінъяс вежласьӧны абу джуджыд да ыджданас абу тӧдчана платояскӧд либӧ тшӧтшыдінъяскӧд. Ва юкан Ыджыд мусюр ёнакодь киссьӧма ортсыса вынъяс мӧрччӧмысла, а джудждаыс абу тырмымӧн, медым тропик широтаясын воны лым визьӧдз. Африкаын, тӧданныд тай, эм и лымйӧсь гӧра йывъяс, и вулканъяс, и абуджык важъя кадӧ кӧрӧмӧн артмӧм гӧраяс. Мирас биоматериалысь тэчӧм медгырысь рельеф форма — 2200 км кузьта Ыджыд Барьер риф. Тайӧ уникум кодь ывлавыв комплексыс куйлӧ Лӧнь океанын Австралияса асыв-войвыв вадор пӧлӧн.

Австралия, Африка кодь жӧ, мупытшса перъянторъясӧн озыр — из шом, кӧрт да лемень рудаяс, озысь, титан, уран, зарни, алмазъяс.

Австралия — медся увтас да плавкӧс материк.
Австралия — дзик ӧти материк, кӧні абуӧсь ловъя вулканъяс ни ӧнія кыссян йияс.

ВАЖЪЯ ПЛАТФОРМА ЩИТЛЫ ЛӦСЯЛӦ РЫТЫВВЫВ АВСТРАЛИЯСА ТШӦТШЫДІН, НЕДЖӦГ СЯМА КЫЗ ЭЖӦДЛЫ — ШӦР ШЫЛЬЫДІН, ВАЖЪЯ МУ КӦРӦМИНЛЫ — ВА ЮКАН ЫДЖЫД МУСЮР.

Мыйла Австралияын сэтшӧм климат?

Уськӧдӧй тӧд выланыд, кыдзи мувыв куйланін тӧдчӧ вӧр-ваын. 91ʼ серпасысь ті аддзанныд: Австралия куйлӧ сійӧ жӧ широтаясын, кӧні и Лунвыв Африка. Вай бурджыка видзӧдӧй, кыдзи мунӧ Лунвыв тропик. Сэсся уськӧдӧй тӧд вылӧ: тропик широтаясын артмӧны ыджыд личкӧда вӧньяс (в. 28ʼ серп.) да овлӧ кызвыйӧ кос жар климат. Австралия физикаа карта вылысь (в. Содтӧд, лб. 247) корсьӧй Лыаӧсь Ыджыд овтӧмин, Виктория Ыджыд овтӧмин да на костын куйлан Гибсон овтӧмин. Тӧдтӧмысла Австралиялы вӧлі ляскӧма «веж континент» ним. Збыльвылассӧ сійӧс бурджык шуны «виж континентӧн», овтӧминъяс вевттьӧны мутас джынсьыс унджык да. Тайӧ районъясас во чӧж усьӧм енэжва сумма серти уна вося шӧр лыдпассӧ арталӧны 200 мм-ысь этшаджык. Став мутассьыс сӧмын коймӧд юкӧнас енэжваыс лыднас воӧ тырмымӧн либӧ коланысь унджык (92ʼ серп.).

Континент асывладорас енэжва локтӧ асыв-лунвывса пассатъясӧн, кодъяс вайӧны васӧд сынӧд Лӧнь океансянь (93ʼ серп.). Асыввыв Австралияса шоныд визув отсалӧ сынӧдлы нӧшта на бурджыка васӧдмыны. Ва юкан Ыджыд мусюр оз сет васӧд сынӧдлы материк пыдіас пырӧдчыны, та вӧсна енэжваыс лышкыда киссьӧ сы асыввыв пӧкатъясӧ. Енэжва лыдыс ӧдйӧ чинӧ вадорсяньыс ылысмигтырйи.

Материк мутассьыс ыджыдджык юкӧнсӧ босьтӧ тропикдорса кос климата регион. Сӧмын медылі войвылас климатыс экваторувса, а медылі лунвылас — тропикувса (в. 33ʼ серп.).

Австралия — медся кос материк.

АВСТРАЛИЯЫН КЛИМАТЫС ЖАР ДА КОС МЕДВОДЗ СЫ ВӦСНА, МЫЙ МАТЕРИКЛӦН ЫДЖЫДДЖЫК ЮКӦНЫС КУЙЛӦ ЛУНВЫВ ТРОПИК ДОРСА ЫДЖЫД ЛИЧКӦДА ВӦНЬЫН.

Кыдзи материклӧн кослуныс да ставсянь торйӧн куйлӧмыс тӧдчӧны сы вӧр-ваын?

Лунвыв Африка (векниджык юкӧнас) серти Австралия нюжалӧ рытыввывсянь асыввылӧ ылӧджык (в. 91ʼ серп.), сійӧн и климатыс Австралияын косджык. Ыджыдджык юкӧнсӧ вевттьӧны тырвыйӧ да джынвыйӧ овтӧминъяс, саваннаяс да шоч вӧръяс.

Косысла му веркӧсса ваясыс вывті этша. Дзик ӧти ыджыдджык ю — Муррей, Дарлинг вожнас, лэччӧ Ва юкан Ыджыд мусюр рытыввыв пӧкатӧдыс да усьӧ Индия океанӧ, Австралияса Ыджыд куръяас (Муррейыс Дарлингкӧд ӧтув — 3750 км кузьта). Кос климат дырйи ва тшупӧдыс весиг тайӧ юясас ёна вежсьӧ, мый торкӧ суднояс ветлӧмлы. А унджык визувтаніныс материк вылас — косьмывланаӧсь, найӧс шуӧны крикӧн. Тыыс Австралияын абу уна, унджыкыс — солаӧсь. Медыджыд тыыс — Эйр-Норт, куйлӧ саридз веркӧссянь 16 м-ӧн улынджык. Но ӧттшӧтш Австралия нималӧ Ыджыд Артезияса бассейнӧн — тайӧ мупытш ваяс куйланіныс мирас медыджыдыд.

Геология кад серти кӧ, Австралия олӧ став мукӧд гырысь косін массивсьыс торйӧн зэв дыр нин. Сӧмын Австралияын кольӧмаӧсь став мукӧд материкын бырӧм быдмӧгъяс да пемӧсъяс. Тайӧ гежӧд да уникум кодь сикасъяс. Материкса быдмӧг сикасъясысь 75%-ыс сэсся некысь оз сюрны. Пемӧсулов пӧвстын медыджыд роль ворсӧны зептаяс да колькъялысь нёньӧдчысьяс. Кенгуруысь кындзи зепта пемӧсъяс пиын лоӧны пувыв коала ош (94ʼ серп.), овтӧминын да кос саваннаын олысь вомбат — сурок вылӧ мунӧ, вӧрын — зепта уръяс, а Тасмания ді вылын — зепта антус. Колькъялысь-нёньӧдчысьяс — утканыр, ехидна. Быдпӧлӧс ывлавыв зонаясын быдмӧ 600 сикас эвкалипт, на лыдын император нима, 100 м-ӧдз джуджданас (сыысь вылӧ сӧмын Калифорнияса секвойя быдмывлӧ).

Став мукӧд континентысь дзик торйӧн куйлӧ да, тайӧ тӧдчӧ и Австралиясӧ аслысалан историяын. Австралиясӧ (комиӧдны кӧ — Лунвывса) аддзӧмаӧсь Америка восьтӧм бӧрын сёысь унджык во мысти. Голландияса саридзвуджысь В. Янсзон 1606ʼ воын аддзӧма кутшӧмкӧ выль му (тайӧ вӧлӧма Кейп-Йорк кӧдж). Пӧшти во джын мысти (1644ʼ в.) А. Тасман туялӧма континентлысь мукӧд вадоръяссӧ да вӧчӧма кывкӧртӧд: тайӧ пӧ выль материк. Тасман восьтӧма и ді, коді лои сы нима. А 1779ʼ воын выль муяс восьталӧмӧн нималысь англичанин Дж. Кук, Австралияса асыввыв вадоръяс туялӧм да Ыджыд Барьер риф восьтӧм бӧрын пыртӧма материксӧ Ыджыд Бритму кипод улӧ.

АВСТРАЛИЯЫН УНДЖЫКЛААС ОВТӦМИНЪЯС ДА КОС САВАННАЯС, ЗЭВ УНА МУПЫТШСА ВА, НО Ю ВЕЗЙЫС ШОЧ, ПЕМӦС-БЫДМӦГ ПӦВСТЫН УНА СИКАСЫС КУШ ТАТЧӦС.

Австралияса Ӧтув

Австралия — мирас медбура сӧвмӧм да озыр канмуяс пӧвстын. Ӧнӧдз Австралияса Ӧтув канмуын юралысьӧн лоӧ Англияса королева. Канму юркар — Канберра.

Австралия босьтӧ мирас медводдза либӧ «приза» местаяс суйӧр сайӧ ыж ку, яй, вый, шобді, алмаз, боксит, кӧрт руда, марганеч, озысь, из шом, уран петкӧдӧм серти. Канму картасӧ киськалӧма моз перъяна мупытшса озырлун пасъясӧн. Унджыкӧн куйлӧны континент тыра канму периметр кузя. Ыджыд Барьер рифланьысь мусирсӧ оланпас серти оз позь корсьны ни перйыны, тадзикӧн тайӧ ывлавывса шемӧссӧ видзны кӧсйӧны.

Лудъясын канму пасьтала да во гӧгӧр чӧж йирсьӧдӧны скӧт. Ыж вӧдитӧмнас унджыксӧ ноксьӧны рытыввылын да асыв-лунвылын. Вурны ыжъясӧс — Австралияса фермеръяслы нэмӧвӧй удж (95ʼ серп.). Канмуын весиг овлӧны чемпионатъяс, кӧні «ыж парикмахеръяс» петкӧдлӧны ассьыныс пельклуннысӧ.

Пӧшти став австралиеч олӧ канму неыджыд юкӧнъясас, кытчӧ ывлавылыс лӧсьӧдӧма бур климата гӧгӧртас. Тайӧ ылі асыв-лунвыв да рытыв-лунвыв, а сідзжӧ асыввыв вадор пӧлӧн ӧткымын участокыс. Такӧд тшӧтш континент мутасысь 2/3 (сы лыдын и омӧль гӧгӧртаса) юкӧнсӧ вӧдитӧны овмӧсын. Мупытшса озырлун перйигӧн, ыжъяс видзигӧн, шобді быдтігӧн мыджсьӧны выльысь-выль технология вылӧ. Тадзикӧн, ыджыд лыдӧн йӧзсӧ уджӧдтӧг, став гражданалы лӧсьӧдӧны майбыр олӧм-вылӧмсӧ.

Унджык олысьыс — англо-австралиечьяс, но унаӧн и мукӧд канмуясысь воӧм йӧз. Вужвойтырыс — Австралияса аборигенъяс (96ʼ лб.) — канмуын ӧні став олысь пӧвстас 2%-ысь этша. Быд дас австралиечысь ӧкмысӧн олӧны карын, кызвыннас гырысь каръясын (Сидней, Мельбурн, Брисбен да мук.). Уна судта керкаяс сулалӧны кар шӧрын, тайӧ уджаланін. А олӧны австралиечьясыс торъя коттеджъясын, садйӧн да ичӧтик эрдӧн. Буретш та вӧсна каръясыс паськыд мутасаӧсь. Шуам, Сиднейын 2 пӧв этшаджык олысьыс Москваын дорысь, а мутасыс воддзаыслӧн 10 пӧв ыджыдджык. Уна канмуысь, весиг озыръясысь, Австралия торъялӧ сійӧн, мый каръясын ньӧти абуӧсь трущобаяс. Видз-му овмӧсын уджалысь йӧзыс олӧны фермаясын либӧ бура лӧсьӧдӧм неыджыд посёлокъясын. Пемӧс вӧдитан фермаяс, с. ш. станцияяс, овлӧны матысса оланінсяньыс уна сё километра ылнаын. Озырджык фермеръяс шочиника карӧ ветлӧм могысь босьтӧны аслыныс кокни еропланъяс.

Видзӧй тӧд вылын:
Материкыс куйлӧ лунвыв мусярджынйын да ставсьыс торйӧн. Климатыс кос. Ыджыд Артезияса бассейн. Кенгуру. Эвкалипт.

90ʼ серп. Мирса мукӧд регионъяссянь Австралиялӧн ылыслуныс.
91ʼ серп. Орччӧдам Австралиялысь да Африкалысь мувыв куйланін.
92ʼ серп. Австралияын киссян енэжвалӧн вося шӧр лыд.
93ʼ серп. Австралияын енэжва да тӧвъяс сезонъяс серти.
94ʼ серп. Коалалы медся чӧскыдӧн лоӧ эвкалипт.
95ʼ серп. Ыж шырӧм.
96ʼ серп. Австралияса аборигенъяс — материкса вужвойтыр.