1. Ӧтласа тӧдмӧдъяс.

Мупом куйлӧ Лӧнь океан діяс вылын (4 сюрс гӧгӧр ді).

Мупом территориявывса медшӧр діяс нюжалӧны войвывсянь — в. п. 51°-сянь — лунвывлань — в. п. 22°-ӧдз — кузь гирляндаӧн (4700 км гӧгӧр) Азия материк асыввыв вадор пӧлӧн.

Войвыв группаӧ пырӧны Курила діяс да Сахалин ділӧн лунвыв юкӧныс (Карафуто).

Медшӧр подув группаын лоӧны діяс: Хоккайдо, либӧ Иезо, Хондо, либӧ Нипон, Сикоку да Кю-Сю.

Лунвыв группа: діяс — Рю-Кю да Формоза (колония).

Материк вылын Мупом киын лоӧны колонияяс — Корея да Ляодун (Лунвыв Манчжурму). Бӧръя кадӧ Мупом босьтіс Войвыв Манчжурму да Войвыв Китайса провинция.

Асыввыв берегъяссӧ Мупом діяслысь кытшовтӧ Лӧнь океан. Материкладор рытыввыв берегъяссӧ Мупом діяслысь кытшовтӧны Лӧнь океанлӧн юкӧнъяс — мубердса (абу зэв джуджыдӧсь) саридзьяс: Окота, Мупомса да Асыввыв Китайса.

Азия материк бердын Мупом занимайтӧ Лӧнь океан вылын сэтшӧм жӧ выгоднӧй положенньӧ, кыдзи Англия Европа бердын Атлантика океан вылын.

Мувывса куйланіныс Мупомлӧн — матын Азия материксянь, Китайлӧн экономика боксянь бӧрӧ кольӧмыс да военнӧй боксянь жеблуныс важысянь сетлісны Мупомлы, В. И. Ленин шуӧм серти, «торъя удобство грабитны Китайӧс». Мупомлӧн діяс вылын сулалӧмыс да Китайын сыкӧд соперничайтысь капиталистическӧй странаясса (САСШ, Англия да мук.) главнӧй базаяслӧн ылын сулалӧмыс, сетӧны Мупомлы уна экономическӧй да военнӧй преимущество Китайын.

Мупом діясвывса плӧщадь — 385 сюрс кв. км. Олысь лыд — 65 млн. морт (Колонияяслӧн — Корея, Ляодун, Формоза, Марианскӧй, Каролинскӧй, Маршальскӧй діяс да мук. — территория лоӧ 297 сюрс кв. км, олысь — 25 млн.).

Шӧр тшӧкыдлун олысьяслӧн вылын — 169 морт 1 кв. км вылӧ. Тшӧкыдлуныс абу быдлаын ӧткодь. Главнӧй нёль діысь Мупомын медтшӧкыд олыся лоӧ Хондо — японскӧй діяс пытшкысь медыджыд (230 сюрс кв. км) да экономика боксянь медся вылӧ кыпалӧм ді. Тані лоӧ ⅔ олысьыс странаыслӧн. Карса олысьяс ӧні лоӧ ⅔ став странаса олыссьыс. Карса олӧм ёна кыпалӧма. Токиоын — юркар — 2200 сюрс олысьысь уна, Осака карын — ыджыд фабричнӧй центр — 2300 сюрс, Йокогама порт — 530 сюрс, Кобе порт — 660 сюрс, важся столица Киото — 720 сюрс.

Кызвын гырысь японскӧй каръясыс европейскӧй каръяс кодьӧсь жӧ. Быдлаын электрическӧй би, зэв бур магазинъяс, трамвайяс, метрополитенъяс, помала ветлӧны автомобильяс.

Медся уна олысьыс лоӧны крестьяна (му вӧдитысьяс, чери кыйысьяс да мук.). Японскӧй пролетариат лыддьысьӧ 10,3 млн. морт (на пытшкысь видз-му овмӧсса рабочӧйяс — 4,6 млн. морт). Ыджыдкодь слӧй лоӧны ремесленникъяс да кустаръяс.

Мупомын буржуазия да феодальнӧй аристократия абу уна, но найӧ киын став власьтыс странаас. Ӧніядырся Мупом — монархия, юралысьӧн лоӧ император. Мупомса конституция серти императорыс шусьӧ «божественнӧйӧн», сійӧ пӧ быттьӧкӧ енъяссянь лоӧма да. Мупомын эм кык палатаа парламент — вылыс да улыс палатаяс. Парламентлӧн праваясыс ичӧтӧсь. Министръяс сы водзын оз кывкутны.

Микадо да парламент нуӧдӧны олӧмӧ гырысь буржуазиялысь (банкиръяслысь, концернъяс да трестъяс кутысьяслысь) тшӧктӧмъяссӧ.

Странаас — лёк полицейскӧй террор, политическӧй олӧм личкӧма. Крестьяна мынтӧны вывті гырысь налогъяс, зэв ыджыд аренднӧй донъяс помещикъяслы, прӧцентъяс долгӧн босьтӧм сьӧмысь ростовщикъяслы, олӧны корысьлӧн кодь тшыг нисьӧ пӧт олӧмӧн.

Материальнӧй уровень пролетариатлӧн корысьяслӧн кодь. Уджалан дон вывті ичӧт, а уджалан луныс уна предприяттьӧясын 12 часысь кузьджык.

Промышленносьтын вывті ёна паськалӧма нывбабаӧс да челядьӧс донтӧм донысь уджӧдӧм — эксплуатируйтӧны катаргаын моз *. Профессиональнӧй союзъяс ичӧтӧсь (300 сюрс шлен). Капиталлы паныд вермасьӧмсӧ налысь сьӧктӧдӧ социал-фашистскӧй партияяслӧн — «рабочӧй» да «социал-демократическӧй» — веськӧдлӧм.

* Неважӧн на том нывъясӧс ай-мамныс вузавлывлісны фабрикаяс вылӧ 5 во кежлӧ; тайӧ кадас налы оз вӧлі позь петавны фабрика ворота сайӧ, уджавны вӧлі колӧ 14 часӧдз...

Коммунистическӧй партия Мупомлӧн — подпольеын. Сылысь шленъяссӧ лёкысь преследуйтӧны.

2. Ывлавыв гӧгӧртас.

Территориялӧн торъявлӧм. Главнӧй діяслӧн кӧджъяса берег дор визьыс вӧчӧ сюрсъяс мында заливъяс, проливъяс, естественнӧй гаваньяс да бухтаяс. Странаас абу ни ӧти места 100 км-ысь ылынджык берег дорсянь. Торъя нин кӧджӧсь асыввыв берегъяс. Ӧтар боксяньыс Хондо діӧ пырӧдчӧм ыджыд залив — Токийскӧй — берег вылын сулалӧ зэв важнӧй портовӧй кар Иокогама. Японскӧй море, коді кытшовтӧ главнӧй нёль діыслысь рытыввыв берегъяссӧ, — во гӧгӧр чӧж оз кынмывлы.

Рельеф. Мупом діяслӧн вылысыс гӧраясӧсь. Горнӧй хребетъяс абу зэв джуджыдӧсь, но эмӧсь гӧра йывъяс, кодъяс кайӧны 4 км-ӧдз (кусӧм вулкан Фудзияма, Хондо ді вылын, Токио бердын, — 3780 м. да мук.). Уна гӧра йыв Мупомын вевттьысьлӧны лымйӧн, а гожся тӧлысьясӧ сывлӧ бӧр. Гӧраяс пытшкын уна кусӧм да кымынкӧ десятка омӧлика действуйтысь (торъя нин Курильскӧй діяс вылын) вулканъяс.

Мупомын зэв частӧ овлӧ мусыркалӧм (<rus>землетрясение</rus>). Слабиника мупытшса толчокъясыс овлӧны унаысь суткинас и пӧшти став ді вылас.
Вывті ыджыд вына, ёна жуглысь мусыркалӧмъяс да моресыркалӧмъяс (кор саридзыс кайӧ му вылас) овлӧны частӧкодь, 6–10 во мысти. Ӧти сэтшӧм му сыркалӧм 1923-ӧд воӧ кисьтіс уна кар, нуис уна сюрс морт лов (вийис уна сюрс мортӧс), вӧчис убытка 2 млрд. зарни шайт донысь уна. 1933-ӧд воын сідз жӧ вӧлі му сыркалӧм — Хондо ді вывса шӧр юкӧнын да Хоккайдо дівывса рытыв-лунвылын.

Мупытшса озырлун. Мупом діяслӧн мупытшкыс абу озыр колана перъянторъясӧн. Ӧнӧдз тӧдмалӧм из шом запасъяс зэв абу гырысьӧсь — 1 млрд. т гӧгӧр (0,1% мирӧвӧй запасысь). Качествоыс мупомса из шомлӧн улын. Медся озыр из шомаинъяс лоӧны Кю-Сю да Хоккайдо діяс вылын. Японскӧй колонияясын, Кореяын да Ляодунскӧй кӧдж вылын, лоӧ 1,2 млрд. т гӧгӧр бур шом.

Нерп запасъяс зэв жӧ абу ыджыдӧсь. Медся гырысь запасъяс лоӧны лунвыв Сахалинын да Формоза ді вылын.

Неммында эм и кӧрт руда запасъяс, 60 млн. т гӧгӧр ставыс. Главнӧй кӧрт рудаинъяс — из шом запасъяс дінын. Японскӧй капитализмлы зэв ыджыд значенньӧа лоӧны кӧрт руда запасъяс колонияясас, Ляодунын да Кореяын, — японскӧй запасъясысь дас мындаӧн унджык.

Мукӧд перъянторъясысь Мупом медзэв озыр ыргӧнӧн, но рудникъяссӧ ёна нин гӧльмӧдӧма.

Вулканическӧй районъясын (Хоккайдо войвыв юкӧнсянь Формозаӧдз) эм уна сера. Странаас эмӧсь гырысь запасъяс бур качествоа каолинӧвӧй сёйяслӧн, коді мунӧ фарфор вӧчӧм вылӧ.

Юяс. Юяс Мупомын уна. Найӧ абу гырысьӧсь, но зэв визулӧсь, зэръясысь да лым сылігӧн ёна ойдлывлӧны. Юяс Мупомын используйтчӧны вӧр кылӧдӧм вылӧ, муяс кӧтӧдӧм вылӧ да донтӧм энергия сетысьяс туйӧ. Гидроэнергия мирӧвӧй запасъясысь японияса юяслӧн пайыс лоӧ сӧмын 2,5% Но страна олӧмас сійӧс используйтӧмлӧн значенньӧыс вывті ыджыд.

Климат. Лунвыв Сахалин куйлӧ умереннӧй кӧдзыд климат зонаын, Хоккайдо ді — умереннӧй климат зонаын, Хондо ділӧн войвыв джынйыс — умереннӧй-шоныд зонаын; лунвыв джынъяс Хондо ді вылын Сикоку да Кю-Сю діяс вылын — субтропическӧй климат, Формозаын — тропическӧй. Климат Мупомса діяслӧн морскӧй, ёна небыдджык да улисджык сійӧ жӧ широтаяс улын материквывса местаясын серти.

Шоныд да кӧдзыд морскӧй теченньӧяс ёна влияйтӧны странаса климат вылӧ. Войвыв экваториальнӧй теченньӧлӧн вожыс, шусьӧ, Куро-Сиво, в. ш. 40°-ӧдз кытшовтӧ асыввыв берегъяссӧ Мупомлысь да векньыдик полосаӧн пырӧ Японскӧй мореӧ главнӧй діяс рытыввыв берегъяс пӧлӧн. Мупом діяслысь войвыв юкӧнсӧ кытшовтӧ кӧдзыд Курильскӧй теченньӧ, либӧ Ойя-Сиво. В. ш. 40° весьтын сійӧ вешйӧдӧ (<rus>отклоняет</rus>) Куро-Сиво теченньӧӧс Мупом діяс бердысь Америкаланьӧ.

Осадокъяс усьӧны Мупомын кыдзи зэрӧн, сідз жӧ и лымйӧн. Зэръяссӧ вайӧ гожся муссон асыв-лунвывсянь, лымсӧ вайӧны рытыв-войвывсянь, материксянь пӧльтысь тӧвъяс. Шӧркодя осадокъяс усьӧны 100-сянь 300 см-ӧдз.

Мусинъяс да быдмӧг эж. Мусинъяс вӧдитан муяс вылын плодороднӧйӧсь, торъя нин вулканическӧй мусинъяс.

Быдмӧгъяс серти Мупомӧс позьӧ юкны нёль гырысь обласьт вылӧ.

Умереннӧй кӧдзыд зона обласьтын — Курильскӧй діяс вылын, лунвыв Сахалинын да Хоккайдо войвыв юкӧнын медзэвсӧ лыска (пожӧм) вӧръяс. Умереннӧй климат обласьтын — Хондо войвыв юкӧнын да Хоккайдо рытыв-лунвыв юкӧнын — ньывъя, козъя да ниаа сук вӧръяс. Паныдасьлӧны сус пу да кыдз. Культурнӧй быдмӧгъясыс тані лоӧны фруктӧвӧй пуяс — груша, яблоня, вишня; няньяс — шобді, ид, зӧр да мук.

Подтропическӧй обласьт, кытчӧ пырӧны Хондо ділӧн юкӧныс, Сикоку ді да Кю-Сю ділӧн войвыв джынйыс, озыр бамбукӧн, ичӧта быдмысь пальмаясӧн, японскӧй типа пожӧмӧн да клёнӧн, во гӧгӧр веж дубӧн. Культурнӧй му выв быдмӧгъясысь тані медважнӧйӧсь лоӧны рис, чайнӧй куст да тутовӧй пу.

Тропическӧй зонаын быдмӧны камфарнӧй пу, пальмаяс, бамбук, самшит, воскӧвӧй пу да мукӧд шоч пӧрӧдаяс. Вӧдитӧны рис, сакарнӧй тростник. Медся важнӧй экономическӧй значенньӧа быдмӧгъяс лоӧны умереннӧй да подтропическӧй поясъясын.

Мупом діяс кытшовтысь Великӧй океанын да сійӧ мореясын олӧны китъяс, тюленьяс, котикъяс.

3. История да география йылысь очерк.

ХІХ н. джынйӧдз Мупом вӧлі замкнутӧй (ас пытшкас пӧдсӧн олысь) феодальнӧй государство, жебиник центральнӧй власьта. Йӧзыс медсясӧ овлісны му вӧдитӧм помысь да ремеслӧясӧн; надзӧник, но мӧдіс паськавны вузӧса-сьӧма оласног. Ас пытшса пӧдсӧн олӧмсӧ (<rus>замкнутость</rus>) Мупомлысь вӧлі бырӧдӧма мырдӧн. 1853-ӧд воӧ Соединённӧй штатъяс, Мупомлысь берегъяссӧ военнӧй карабъяс вывсянь лыйлыны грӧзитчӧмӧн, заставитісны восьтыны аслыныс некымын гавань, сы бӧрти найӧс вӧлі восьтӧма сідзжӧ Англиялы, Франциялы да Россиялы.

Сэк кежлӧ кыпалӧм буржуазия Мупом делӧясӧ мукӧд муясса йӧз сюйсьӧмнас дӧзмӧмсӧ используйтіс важ феодалъяс власьткӧд вермасьӧмын. Революция муніс императорлысь власьт чорзьӧдӧм лозунг улын, юрнуӧдысьыс формальнӧсӧ вӧлі император (революция вылісянь). Важ феодалъяслысь ыджыдалӧм вӧлі вынтӧммӧдӧма и лӧсьӧдӧма чорыд центральнӧй власьт. Но Мупомса революция пыр (кыссис 1860-ӧд восянь 1868 воӧдз) буржуазия эз во тырвермӧмӧдз. Мупомын лоис государственнӧй строй, кӧні ыджыд влиянньӧ колис помещичӧй класслӧн.

Революция, кӧть эськӧ и эз помӧдз, но личӧдіс феодальнӧй оласног сиктын да восьтіс феодальнӧйсянь капиталистическӧй нога производствоӧ вуджан туй.
Выль власьт паськыда сувтӧдіс мукӧд (иностраннӧй) государствояскӧд вузасьӧм. Ӧдйӧ мӧдіс паськавны фабрично-заводскӧй промышленносьт. Капиталъяс мӧдісны чукӧрмыны банкъясӧ. Ёна отсасисны первойсӧ САСШ, кор сэтчӧс буржуазияыс вӧлі мӧвпалӧ Мупомӧс аслыс полуколонияӧ пӧртны. Но Мупом не только эз ло полуколонияӧн, а ачыс пондіс босьтавны колонияяс да полуколонияяс, медзэвсӧ Китайысь. 1872-ӧд воӧ сійӧ мырддис Китайлысь Рю-Кю діяс, сэсся 1874-ӧд воын, мыйкӧдыра кежлӧ, а 1895-ӧд воӧ помӧдз босьтіс Китайлысь Формоза.

1900-ӧд воын Мупом, мукӧд капиталистическӧй государствояскӧд, на пытшкын и царскӧй Россиякӧд тшӧтш, участвуйтіс Китайӧс грӧмитӧмын.

1901-ӧд воӧ японияса империалистъяс английскӧй империалистъяс отсӧгӧн сувтісны воюйтны царскӧй Россиякӧд да вермисны сійӧс, босьтісны порт Дайрен (воддза Дальний) да став Ляодунскӧй кӧджсӧ, Лунвыв-манчжурскӧй кӧрт туй, лунвыв джынсӧ Сахалин ділысь; царскӧй Россиялы лои признайтны Мупомлысь влиянньӧсӧ Кореяын да Манчжурияын. 1910-ӧд воӧ Кореяӧс вӧлі помӧдз ӧтлаалӧма Мупом дінӧ колония туйӧ.

Мирӧвӧй война дырйи, 1914–1918-ӧд вв., Мупомлӧн экономикаыс ёна вешйис водзӧ. Европалы Дальньӧй Востоккӧд волысьӧмъяс нуӧдны война дырйи вӧлі вывті сьӧкыд. Сы понда Мупомлы воссис туй тыртны Дальньӧй Востоклысь да Лунвыв Азиялысь рынокъяссӧ аслас тӧваръясӧн. Тайӧ торъясыс ёна кыпӧдіс промышленносьт, чӧжсисны гырысь капиталъяс, мӧдісны петкӧдны найӧс мукӧд странаясӧ.

Война бӧрын кӧні Мупом пӧшти некутшӧма эз участвуйт, — сылы сетӧма вӧлі Германиялысь став владенньӧяссӧ Дальньӧй Востокысь да мыйкӧ мында Великӧй океан діяс вылысь.

1918-ӧд воӧ японскӧй буржуазия босьтіс Сахалин ділысь войвыв джынсӧ да мӧдӧдіс сизимдас сюрса армия миян Сибырӧ. Японецъяс босьтісны сэки миянлысь став Приморьесӧ да Асыввыв Сибырлысь юкӧнсӧ Иркутскӧдз. Но Краснӧй армия да партизанъяс 1921-ӧд воӧ вӧтлісны интервентъясӧс Сӧветскӧй странаысь.

1921-ӧд воӧ японскӧй войска мӧдісны пырны озыр китайскӧй обласьтӧ, паськыд (2 млн. кв. км) Манчжурияӧ. Недыр кадӧн японскӧй войска босьтісны став Манчжуриясӧ; Манчжурияӧс вӧлі нимтӧма «независимӧйӧн». Юралысьясас Мупом пуктіс ассьыс йӧзсӧ. Манчжурия босьтӧм вӧлі сӧмын став Китайсӧ аслыс курыштан планысь ӧти юкӧн. 1932–1933-ӧд в. в. японскӧй империалистъяс пырисны Войвыв Китай провинцияясӧ да босьтісны Бэйпин.

4. Войтыр овмӧс.

Не сэтшӧм важӧн на, 70–80 во сайын, Мупом вӧлі бӧрӧ кольӧм страна. Ӧнія кад кежлӧ сійӧ пӧри водзын мунысь капиталистическӧй государствоӧ Азияын.

Но ёна кыпалӧм промышленнӧй странаӧн Мупом лоӧ сӧмын бӧрӧ кольӧм азиатскӧй странаяс серти. Сэтчӧ сійӧ петкӧдӧ изделльӧяс да капиталъяс, а пыртӧ сэтысь сырьё да продовольствийӧ. Европаса индустриальнӧй странаяс — Англия, Франция, Германия да САСШ дінын — Мупомлӧн овмӧсыс ёна омӧльджыка кыпалӧм. Сійӧ петкӧдӧ сэтчӧ видз-му овмӧсса прӧдуктъяс, торъя нин шӧвк да чай, а пыртӧ сэтысь изделльӧ да капиталъяс. Мупомса промышленносьтын медводдза местаын сулалӧ кокни промышленносьт — хлопчатобумажнӧй; сьӧкыд промышленносьт — металлургия, машиностроенньӧ, химия — паськалӧма омӧля. Ӧні на вывті ыджыд значенньӧ лоӧ посни производстволӧн.

Видз-му овмӧс. Социальнӧй да техническӧй ассямалунъяс. Вӧдитан плӧщадь улын ⅕ этшаджык; ӧстальнӧйыс — туйтӧм муяс. Вӧдитан му воӧ 0,12 гаысь этшаджык ӧтик морт вылӧ. Туян муысь ⅗ лоӧ крестьяна киын, кодъяс мусӧ уджалӧны асьныс, а ⅖ — гырысь му кутысьяс киын, мыйкӧ мында мусӧ найӧ сетӧны арендаӧ.

Мусӧ арендаӧ сетысь му кутысьяс да кӧдза нуӧдӧм вылӧ сьӧмъяс уджӧн сетысь ростовщикъяс лоӧны настоящӧй бичӧн крестьяналы. Тайӧ паразитъясыс сёйӧны кызвын урожайсӧ да докодъяссӧ му уджалысьлысь. Арендатор мынтӧ помещиклы неэтшаджык 80%-ысь урожайсьыс. Крестьяналӧн сымда уджйӧз помещикъяслы, мый уджйӧзсӧ мынтӧмыс мунӧ дас воясӧн.

Видз-му овмӧсын паськыда используйтчӧ меда удж (400 сюрс гӧгӧр постояннӧй рабочӧй да 1 млн. гӧгӧр сезоннӧй).

Му уджалӧм, кӧдзӧм да урожай идралӧм мунӧ кипомысь. Японскӧй муяс — градъяс кодӧсь. Мусӧ вынсьӧдӧны куйӧдӧн, минеральнӧй вынсьӧданторъясӧн да сісь чериысь вӧчӧм вынсьӧданӧн.

Странаын медся важнӧй культуралы — рислы — колӧ уна ва. Орошенньӧыс мунӧ торъя рис кӧдзан муяс, — кодъясӧс торйӧдӧма сёйысь тэчӧм неджуджыд мудӧдъясӧн (валъясӧн), — нюрсьӧдӧмӧн (заболачивайтӧм пыр). Орошайтӧм участокъяс вылӧ воӧ став му плӧщадьсьыс джынйыс.

Дажӧ вывті ыджыд труд пуктӧмӧн татшӧм ичӧтик участокъяса муыс оз вермы пӧткӧдны крестьянскӧй семьяӧс.

Главнӧй нянь прӧдукт — рис. Сы вылӧ воӧ ⅗ муыс, сылы сетӧма став равнинаяссӧ. Но унджык крестьянскӧй семьяас рис сёйӧны сӧмын торъя ыджыд празьникъясӧ да висигъясӧн.

Асланыс рисыс став японияса олысьясӧс вердӧм вылӧ оз тырмы, риссӧ пыртӧны мукӧд странаясысь (Кореяысь, Индо-Китайысь, Сиамысь, Индияысь да мук.).

Гӧра ньывкӧсъясын рисысь ӧтдор вӧдитӧны ид (Мупомлӧн медглавнӧй нянь), шобді, просо, гречиха, зӧр. Формоза ді вылын ёнакодь паськалӧма сакарнӧй тростник вӧдитӧм. Ыджыд плӧщадь лоӧ град выв пуктасъяс улын, медзэвсӧ вӧдитӧны соевӧй бобы да картупель. Найӧ ыджыд места занимайтӧны японияса олысьяс сёянын.

Техническӧй культураяс вӧдитӧм омӧля паськалӧма. Войдӧр гырысь плӧщадьяс вӧліны хлопок улын, но сійӧс зырисны индийскӧй да американскӧй хлопок. Тӧдчымӧн чині чайнӧй куст вӧдитӧм. Сійӧс вӧдитӧны медзэвсӧ Хондо ді вылын, лунвыв юкӧнса гӧра ньывкӧсъясас, да Сикоку и Кю-Сю діяс вылын.

Быдлаын, но торъя нин Хондо дівывса центральнӧй (шӧр) юкӧнын, паськалӧма шӧвк вӧдитӧм. Быд квайт японскӧй семья пытшкысь ӧтик семья уджалӧ коконъяс да шӧвк вӧчысь лёльӧ вӧдитӧм вылын.

Мирӧвӧй экономическӧй кризис лотӧдз коконъяс сетлісны 30 прӧч.-ысь унджык став видз-му овмӧсса докодсьыс. Мыйкӧ мында шӧвкыс перерабатывайтчӧ японияса шӧвквӧчан фабрикаяс вылын, но ¾ гӧгӧрыс мунӧ петкӧдӧм вылӧ. Кризисӧдз медзэвсӧ сійӧ петкӧдсьыліс САСШ. Шӧвк-сырец — сӧмын ӧти сырьё — Мупомысь петӧ уна. Мупом сетліс 40% мирлы колан шӧвкысь. Кризис воясӧ шӧвк вылӧ донъяс усьӧм чорыда кучкис японскӧй шӧвк вӧдитӧмлы.

Скӧт видзӧм абу ёна паськалӧма. Сюра гырысь скӧт видзӧм вылӧ пӧскӧтинаяс абу. Вӧвъяс видзӧны сӧмын армиялы вылӧ. Косӧд степъяс да туруна гӧравыв пӧскӧтинаяс ыжъяслы абу жӧ, сы понда абу паськалӧма и ыж видзӧм. Тыдалана юкӧнъясӧн скӧт видзӧмын лоӧны сӧмын порсь видзӧм да курӧг видзӧм.

Чери кыйӧм. Олысьяс сёянын ыджыд места лоӧ черилӧн. Чери кыйӧм вылын Мупомын олӧ 2,5 млн. морт гӧгӧр.

Мупом діясса кузь берег дор пӧлӧн (28 сюрс км) дорвыв сулалӧны чери кыйысьяслӧн посёлокъяс (оланінъяс). Сыысь ӧтдор, японецъяслӧн чери кыйӧм мунӧ СССР, Канада, Калифорния берегъяс пӧлӧн да Великӧй океан мукӧд юкӧнъясын.

Медводдза местаын сулалӧ сельди кыйӧм, коді мунӧ не сӧмын сёйӧм вылӧ, но сідзжӧ и рис муяс вынсьӧдӧм вылӧ. Вывті уна мукӧд сикас чери — кета, горбуша, иваси, тунеч, а сідзжӧ крабъяс да моллюскъяс — используйтчӧны быдсяма ногӧн. Чериысь да крабысь вӧчӧны консервъяс, чери шыбласъяссьыс (сьӧм, лыяс да с. в.) вӧчсьӧ клей, найӧ жӧ мунӧны искусственнӧй жемчуг вӧчӧм вылӧ да с. в. Быдсяма ногӧн используйтчӧны и вапытшса быдмӧгъяс — водоросльяс (морскӧй капуста да мук.).

Вӧр лэдзӧмлӧн значенньӧыс зэв ыджыд; мусыркалана странаын кызвын стрӧйбаыс пуысь. Вӧр мунӧ писчебумажнӧй, искусственнӧй шӧвк, истӧг вӧчан да мукӧд сикас промышленносьтлы. Вӧр улын эськӧ вывті ыджыд плӧщадь да, асшӧр вӧр оз тырмы. Мупом пыртӧ вӧрсӧ САСШ, Канадаысь да СССР Дальневосточнӧй крайысь (торъя бурӧн лыддьысьӧ сибырса сус пу).

Промышленносьт. Мупомын медсясӧ паськалӧма кокни индустрия (текстильнӧй, пищевӧй, спичечнӧй). Сьӧкыд промышленносьтын ӧдйӧ паськалӧны выль юкӧнъяс (электротехническӧй, химическӧй, автомобильнӧй), важ юкӧнъясыс (металлургия, сьӧкыд машиностроенньӧ, станкостроенньӧ) быдмӧны омӧля. Фабричнӧй промышленносьткӧд ӧттшӧтш странаас ёна паськалӧма ремесленнӧй да кустарнӧй промышленносьт (шӧлкӧвӧй, художественнӧй, керамическӧй да мук.).

Пӧшти став важнӧйджык промышленнӧй юкӧнъяссӧ котыртӧма концернъясӧ. Промышленнӧй котыръясысь ӧтдор, эмӧсь нӧшта видз-му овмӧсса юкӧнъяскӧд котыртчӧм концернъяс.

Минеральнӧй ломтас тырмытӧм понда, торъя вниманньӧ пуктыссьӧ гидроэнергия вылӧ. Используйтчӧ 40 прӧч.-ысь унджык гидроэнергия запассьыс. Электроэнергия медсясӧ мунӧ промышленносьтлы, сэсся трамвайяслы, югдӧдӧм вылӧ да с. в.

Медся важнӧй юкӧнӧн промышленносьтын лоӧ текстильнӧй. Мирӧвӧй кризис водзвылын, 1929-ӧд воын, текстильнӧй предприяттьӧясын уджавліс 1,2 млн. гӧгӧр рабочӧй. Торъя нин паськалӧма хлопчатобумажнӧй промышленносьт. Сійӧс сувтӧдӧма техника медбӧръя вермӧмъяс серти. Хлопчатобумажнӧй промышленносьтӧ японецъясӧн пыртӧм выльторъяс (<rus>усовершенствования</rus>) ӧні босьтӧма тшӧтш Америкаын да Европаын. Хлопок перерабатывайтӧм серти Мупом 1929-ӧд воӧ петіс коймӧд местаӧ.

Став хлопчатобумажнӧй промышленносьтыс лоӧ Хондо дівывса асыввыв берег пӧлӧн. Важнӧйджык центръясыс лоӧны Осака, Токио, Нагоя каръясын. Районъясыс сылӧн портъяс бердын и медсясӧ сійӧ уджалӧ САСШ-ысь да Индияысь пыртӧм сырьё вылын.

Шӧвк вӧчӧм — японскӧй текстильнӧй промышленносьтлӧн медся важ юкӧд. Ӧнія машинаясӧн оборудуйтӧм гырысь фабрикаяскӧд ӧттшӧтш эм вывті уна джынвыйӧ кустарнӧй посни предприяттьӧяс да мануфактураяс.

Шӧвклӧн рольыс экспортын вывті ыджыд. Натуральнӧй шӧвк вӧчӧмын да сырьё петкӧдӧмын Мупом сулалӧ медводдза местаын мирас. Главнӧй шӧвк вӧчан районыс лоӧ Хондо дівывса рытыввыв берег шӧр юкӧнын.

Шерстянӧй промышленносьт, коді уджалӧ дона пыртӧм сырьё вылын, мӧдіс паськавны сӧмын бӧръя кадын.

Ёнакодь паськалӧма шӧлкӧвӧй да шерстянӧй промышленносьткӧд йитчӧм трикотажнӧй производство (чувки, бельё).

Японскӧй текстильнӧй промышленносьтын мунӧ нывбабалысь да челядьлысь уджсӧ медся лёкысь эксплуатируйтӧмыс. Мупомса текстильнӧй промышленносьтын нывбабаыс уджалӧ вит мында унджык мужичӧй дорысь.

Пищевкусӧвӧй производство прӧдукция дон серти да предприяттьӧ лыд серти сулалӧ мӧд местаын японскӧй промышленносьтын. Техника уровеньыс пищевкусӧвӧй промышленносьтлӧн, позьӧ шуны, абу вылын. Уна на эм кустарнӧй предприяттьӧяс. Важнӧйджык юкӧнъясыс: винокуреннӧй, соевӧй да консервнӧй; консервъяс вӧчӧм вылӧ мунӧны медсясӧ чери, краб, град выв пуктас да фруктъяс. Чайнӧй производстволӧн значенньӧыс войдӧр вӧлі ыджыд кыдзи видз-му овмӧсын, сідз жӧ и экспортын. Ӧні сійӧ ёнакодь чині, сійӧс зырисны Индия, Цейлон да Ява. Сакарнӧй промышленносьт ёнакодь паськалӧма, сырьёсӧ сетӧны Формоза да Рю-Кю діяс (сакарнӧй тростник), Кю-Сю да Хондо діяс (сакарнӧй свекла). Сакарнӧй промышленносьтлӧн районъяс лоӧны сырьё сетысь районъясас.

Горнӧй промышленносьтлӧн значенньӧыс Мупомын лоӧ ичӧтджык вылын индӧм юкӧнъясысь.

Продукция дон серти медводдза местаын сулалӧ из шом перйӧм; 1929–1931 в. в. сійӧ сетӧ вӧлі 32-сянь 35-млн. т-ӧдз. Мупомас перйӧм шомысь ӧтдор, сійӧ воӧ нӧшта японскӧй колонияясысь — Кореяысь да Лунвыв Манчжурияысь.

Ыргӧн перйӧмлӧн значенньӧыс ыджыд. Мирӧвӧй войнаӧдз Мупом ыргӧн перйӧмын сулавліс мӧд местаын мирас. Ӧні сылӧн удельнӧй весыс чині. Кор страна пытшкас унджык мӧдіс мунны, а перйыссьыны этшаджык важ дорысь, петкӧдӧм дзикӧдз быри. Нерп перйыссьӧ этша. Ыджыд экспортнӧй значенньӧа лоӧ сера.

Металлургия да машиностроенньӧ. Асшӧр кисьтӧм металл оз тырмы. Мупомлы лоӧ пыртны чугун да сталь мукӧд странаясысь. Главнӧй металлургическӧй заводъяс Мупомлӧн лоӧны Хондо ді вылын, Кобе-Осака да Токио-Сендай районъясын, Кю-Сю дівывса рытыв-войвыв юкӧнын да Хоккайдо асыв-лунвылын.

Медся гырысь металлургическӧй предприяттьӧясыс Мупомлӧн лоӧны сійӧ территория сайын, колонияясын — Кореяын да Манчжурияын.

Металлургиякӧд йитчӧ судостроенньӧ, сійӧ Мупомын ёнакодь паськалӧма. Главнӧй центръяс — Осака, Кобе, Токио, Иокогама да Нагасаки каръяс. Паськалӧ машиностроенньӧ, но страналы тырмымӧн машинаяс оз на сет. Машинаяссӧ уна пыртӧны Европаысь да САСШ. Ёнакодь кыпалӧма электрооборудованньӧ вӧчӧм.

Химическӧй промышленносьт медся том. Но прӧдукция дон серти сійӧ сулалӧ коймӧд местаын мукӧд промышленнӧй юкӧнъяс костын. Торъя ёна паськалӧма искусственнӧй му вынсьӧданъяс вӧчӧм, истӧг да взрывчатӧй веществояс вӧчӧм.

Транспорт. Кык коймӧд юкӧн страна пытшкӧсса груз бергӧдчӧмыс воӧ море вылӧ. Кӧрт туйяс новлӧдлӧны медзэвсӧ йӧзӧс.

Вузасян флот ыджда серти Мупом сулалӧ коймӧд местаын мирас, но качествонас японскӧй флот ёна улынджык европейскӧй да американскӧй флотысь (уна важ суднояс, ыджыд прӧчент посни суднояслӧн, уна парусник). Японскӧй вузасян флот обслуживайтӧ тшӧтш и мукӧд азиатскӧй странаясӧс — Китайӧс, Индонезияӧс, Индияӧс.

Кӧрт туй сеть мунӧ ӧтмозакодь странаса главнӧй діяс территория вылын. Кузь магистральяс мунӧны Хондо да Кю-Сю діяс берег пӧлӧн, уналаын найӧ крестасьӧны вомӧна туйяскӧд.

Мортлӧн уджыс Мупомын зэв донтӧм, а уджалан скӧт этша, сы понда грузъяс кыскалӧм вылӧ да йӧзӧс новлӧдлӧм вылӧ используйтчӧ морт вын. Грузъяс да йӧзӧс новлӧдлӧны кипом телегаясын, доддясьӧны сэтчӧ мортъяс — «рикшаяс».

Бӧръя воясӧ тӧдчымӧн мӧдіс паськавны автомобильнӧй транспорт. 1931-ӧд воын странаас вӧлі 90 сюрсысь уна автомобиль. Паськалӧ гражданскӧй авиация.

Ортсыса вузасьӧм. Нёльӧд юкӧнсьыс унджык японскӧй изделльӧыс вӧчсьӧ Азия ортсыса рынокъясын иналӧм вылӧ, торъя нин японскӧй колонияясын, Китайын, Индияын да Индонезияын. Татчӧ мунӧны медзэвсӧ текстильнӧй изделльӧяс. Европейскӧй да американскӧй рынокъяс вылӧ петкӧдсьӧ медсясӧ шӧвк сырец (торъя нин САСШ, Францияӧ да Италияӧ). Хлопчатобумажнӧй тӧваръяс вылӧ воӧ 20% став петкӧдан тӧварсьыс, шӧвк вылӧ да сыысь вӧчӧмторъяс вылӧ — 45%.

Пыртан тӧварысь джынсьыс унджык воӧ промышленносьтлы колан сырьё вылӧ, сэсся мунӧны машинаяс да продовольствийӧ.

5. Ӧніядырся пытшкӧсса да ортсыса оласног Мупомлӧн.

Народнӧй овмӧсыс Мупомлӧн ёнакодь зависитӧ ортсыса вузасьӧмысь, а тӧвар иналан рынокъяс кризис дырйи ёна топаліны. САСШ, Франция да Италия эз пондыны ньӧбны шӧвк изделльӧяс, шӧвк-сырец да консервъяс; аграрнӧй странаяс — Китай, Индия, Индонезия да мук. вывті ёна чинтісны хлопчатобумажнӧй тӧвар пыртӧм. Ыргӧн, сера да химическӧй тӧваръяс петкӧдӧм чиніс джынсьыс уна. Тайӧ став тӧваръяс вылӧ донъяс усины.

Промышленнӧй прӧдукция ёна чині (1932-ӧд воӧ эськӧ металлургиялӧн да текстильнӧй промышленносьтлӧн прӧдукцияыс бӧр соді да). Лоис зэв ыджыд армия уджтӧм, тшыгъялысь йӧз. Видз-му овмӧс воис дзоньнас киссьӧм выйӧдз. Видз-му овмӧсса прӧдуктъяс вылӧ донъяс усьӧны, найӧс петкӧдӧм чинтӧм помӧдз рӧзӧритісны крестьянаӧс миллионъясӧн, налы коли сӧмын тшыгла кувны. Уджтӧмъяслӧн лыдыс промышленносьтын кайис 2,5 млн. мортӧдз, видз-му овмӧсын — 1,5 млн.-ӧдз.

Кризис влиянньӧ улын, кор уджалысь масса воис дзик нин корысьӧдз, странаас чорзис революционнӧй движенньӧ. Революционнӧй движенньӧ кыпӧдіс эз сӧмын фабричнӧй пролетариатӧс, но и крестьянаӧс тшӧтш, торъя нин рис вӧдитан районъясын. Быд во мунӧ 3 сюрсӧдз аграрнӧй волненньӧяс. Крестьяна требуйтӧны чинтыны основнӧй да дзикӧдз бырӧдны содтӧд аренднӧй донъяс, сетны арендаторъяслы аслыныс вылӧ помещичӧй муяс. Волненньӧяс тшӧкыда мунӧны помещикъяслысь керкаяссӧ сотӧмӧн да грӧмитӧмӧн (жуглӧмӧн) да полициякӧд виркисьтан косьясӧн. Медся боевӧй организацияясӧн крестьяналӧн лоӧны арендаторъяслӧн союзъяс.

Кризисысь петан туй корсиг, японияса буржуазия уськӧдчис войнаӧн Китай вылӧ. Манчжурия босьтӧм да Войвыв Китайӧ пырӧдчӧм ёсьмӧдісны Мупомлысь мукӧд государствояскӧд волысьӧмсӧ, торъя нин САСШ-кӧд.

Тшӧкыда воюйтіг, Мупом лоӧ медся милитаризованнӧй (вооружённӧй) мукӧд сэтшӧм государствояс пытшкын мирас. Военнӧй флот Мупомлӧн суднояс лыд да тоннаж серти сулалӧ коймӧд местаын мирас, бӧрынджык сулалӧ сӧмын САСШ-ысь да Англияысь. Мупомлӧн эм и вывті ыджыд боевӧй воздушнӧй флот. Сухопутнӧй армия война дырйи Мупом вермӧ вайӧдны 6200 сюрс мортӧдз. Армиясӧ вооружитӧма медся бӧръя военнӧй техника серти.

Кывкӧртӧдъяс.

Мупом — ді выв государство, но аслас выгоднӧй положенньӧӧн сійӧ кутіс пӧльзуйтчыны неважӧн на. Діясыс гӧраӧсь да, кызвын муыс видз-му овмӧслы оз туй. Мупытшса озырлун запасъяс ичӧтӧсь. Паськыда используйтчӧ еджыд шом. Промышленносьт Мупомлӧн мӧдіс паськавны ХІХ н. помсянь зэв ӧдйӧ, но водзын мунысь капиталистическӧй странаясса уровеньӧдз эз на во.

Гырысь промышленносьтын вылӧ кыпалысь техникакӧд орччӧн мунӧ рабочӧйясӧс джынвыйӧ крепостнӧйясӧс этшӧн эксплуатируйтӧм. Ыджыд значенньӧ лоис морскӧй транспортлӧн. Территория боксянь выгоднӧй положенньӧ вылӧ пыксьӧмӧн, горш японскӧй империализм кусӧк-кусӧк вылӧ нетшкӧ гырысьысь-гырысь участокъяс китайскӧй территорияысь.

Тӧдмӧдчана юасьӧмъяс.

Мыйӧн лоӧ Мупомлы «торъя удобнӧ грабитны Китайӧс»? Кутшӧм мореяс кытшовтӧны Мупомӧс? Кутшӧм морскӧй йитӧдъяс эмӧсь Иокогамалӧн? Кутшӧм колонияяс Мупомлӧн, кӧні найӧ лоӧны? Кутшӧм климатическӧй условйӧяс войвыв, шӧрса да лунвыв Мупомлӧн? Кутшӧм природнӧй озырлунъяс эмӧсь, кӧні найӧ лоӧны? Тырманаӧсь-ӧ найӧ гырысь промышленносьт паськӧдӧм вылӧ? Кутшӧм овмӧс юкӧдлы Мупомын торъя ёна йиджис САСШ кризис? Кутшӧм главнӧй туся да техническӧй культураяс, кыдзи найӧ юксьӧны территория пасьтаыс? Кутшӧм значенньӧыс чери кыйӧмлӧн? Индӧй промышленносьтлысь главнӧй районъяс, центръяс да юкӧнъяс.