Австралия политикаа карта вылысь ті аддзанныд сӧмын ӧти канму — Австралияса Ӧтув — мирса дзик ӧти канму, коді дзоньнас шымыртӧ материксӧ. Сы вежтасъяс пытшкын тшӧтш Тасмания ді да ӧткымынӧн матігӧгӧрса неыджыд діяс. Мода вылас Австралия пырӧ Ёрт котырӧ, кӧні юрнуӧдӧ Ыджыд Бритму. Татшӧм ногӧн канму юралысь пыдди тані пуктӧма Англияса королеваӧс.

Олысь котыр. Йӧз лыдыс канмуас 21 млн. морт (2007 в.), сымда жӧ, мыйта олӧны Шанхайын, коді лоӧ Евразияса медгырысь каръяс пӧвстын. XVIII нэм помсяньыс Австралиясӧ пондӧмаӧсь аслысавны европеечьяс, найӧс кыскӧмаӧсь татчӧ скӧт вӧдитны шогмана бур лудъяс. А кор континент вылысь вӧлі восьтӧма зарни куйлӧдъяс, татчӧ ыльӧбӧн локтӧмаӧсь кокниджык шуд корсьысьяс, а Англия йӧзӧдӧма став материксӧ аслас колонияӧн. Канмуын ӧнія олысьясыс — Англияысь да Ирландияысь овмӧдчӧмаяслӧн йылӧмыс.

Материкса вужвойтырыс — Австралияса аборигенъяс (канму йӧз пӧвстысь матӧ 1,5%) австралоид расааӧсь, найӧ юксьӧны уна племя вылӧ. Олӧны кызвыннас тырвыйӧ да джынвыйӧ овтӧминъясын, кытчӧ найӧс зырӧмаӧсь европеечьяс. Австралияса аборигенъяс — зэв бур кыйсьысьяс. Важысянь найӧ вӧдитчӧны бумеранг, ӧні на оз кольны бокӧ тайӧ нэмӧвӧй чивганторсӧ. Талунъя кадӧ кодсюрӧяс аборигенъяс пиысь уджалӧны скӧт вӧдитан фермаясын да руда перъянінын.

Олӧны йӧзыс канму пасьтала оз быдлаын ӧтмындаӧн. 3/4-ысь унджыкӧн асыввыв вадорынӧсь, да нӧшта и оз саридзсянь 80 км-ысь ылӧ овмӧдчыны. Тані жӧ сулалӧ став гырысь карныс. Канмуын олысьяс пӧвстысь 90%-ысь унджыкӧн буретш карсаяс.

Каналан кыв странаын — англичан кыв, медшӧр религия — кристиана эскӧм.

Овмӧс. Австралияса овмӧс подулын — из перъян индустрия.

Австралия бура тӧдчӧ мирса канмуяс пӧвстын шом да кӧрт рудаяс перйӧм серти, лоӧ мирас лидерӧн бокситъяс перйӧм да сёйму лэдзӧм кузя — лемень индустрияын тайӧ ёна коланаторъяс. Австралияыс озыр тшӧтш ыргӧн рудаӧн, полиметаллъясӧн, зарниӧн да уранӧн. Австралияса Ӧтув пырӧ из перйӧмсӧ медъёна сӧвмӧдысь квайт канму пӧвстӧ, та лыдын тшӧтш Роч му, АӦШ, Канада, Китай да ЛАР.

Канму овмӧсын эм и сэтшӧм юкӧнъяс, кодъяс абу веськыда йитчӧмаӧсь ывлавыв гӧгӧртаскӧд да ресурсъяскӧд. Медводз тайӧ машина вӧчӧм, коді лэдзӧ быдпӧлӧс продукция, торйӧн кӧ: из перъян да сёян вӧчан юкӧнын уджӧдантор; автомобильяс; видз-му овмӧсса машинаяс; станокъяс; индустрияса роботъяс; инструментъяс; суднояс.

Машина вӧчан медся гырысь заводыс «Форд» котырлӧн. Автомобильяс лэдзанінсӧ найӧ лӧсьӧдӧмаӧсь Джилонг карӧ, Австралияса медся ыджыд каръяс пиӧ пырысь Мельбурн бердын. Австралияса быд сюрс олысь вылӧ воӧ 575 автомобильӧн. Автотранспорт канмуын лоӧ медшӧр сикас транспортӧн кыдзи кӧлуй, сідзи и пассажиръясӧс кыскалӧм дырйи. Но век жӧ мукӧд канмуяскӧд вузасьӧм могысь медся коланаӧн лоӧ саридзвыв транспорт. Грузъяс сӧвтан-ректан медся гырысь порт Австралияын — Мельбурн кар.

Канмуын бура сӧвмӧма и видз-му овмӧс. Бур качествоа ыж вурун вӧчӧм да мирса рынокӧ петкӧдӧм серти Австралияса Ӧтувыс му югыдас медводдзаяс лыдын. Экспорталӧны сідзжӧ яй, шобді, рис, сакар, фрукты, винаяс.

Вузасьӧмын Австралияса Ӧтувлӧн медшӧр партнёр — Мупом. Австралия петкӧдӧ Мупомас кӧрт руда, из шом, вурун да мукӧд вузӧс.

Каръяс. Сидней — канмуын медгырысь кар, сійӧ сулалӧ асыв-лунвылын. Мельбурн — ыджда серти мӧд кар, медыджыд порт — сулалӧ материк лунвылас, лӧсьыд бухтаын. Коркӧ важӧн Сидней да Мельбурн пыр вензьывлӧмаӧсь, кодныс лоас канму юркарӧн. Медым дугӧдны вен, канмуӧн юралысьяс шуасны кыпӧдны выль юркар. 1913ʼ восянь и ӧнія кадӧдз сыӧн лоӧ Канберра. Юркарлы нимсӧ босьтӧма татчӧс йӧз сёрниысь, сылӧн вежӧртасыс «паныдасянін». Важ висьт серти, Молонго ю дорӧ, кӧні тай сулалӧ карыс, Австралия пасьталаысь чукӧртчылӧмаӧсь став абориген племяяслӧн юралысьяс.

Сидней да Мельбурн и талун быттьӧкӧ панласьӧны. Петкӧдчӧ тайӧ медвойдӧр архитектура да культура традицияясын. Сідз, Мельбурн — коркӧя зарни корсьысьяслӧн кар — ӧктӧ ассьыс историясӧ, збыльысь кӧ шуны, «тусьясӧн». Карса ӧти паркын сулалӧ чужан керка Австралияӧс восьтысьӧн нимӧдана саридзвуджысь Джеймс Куклӧн. Стрӧйбасӧ вайӧмаӧсь татчӧ Ыджыд Бритмуысь саридз вомӧн колян нэмся 30-ӧд воясӧ на. Мельбурнысь видзӧдмӧн и пу лабичьяса важ трамвайяс, кодъяс сё во сайын моз грымгӧны-мунӧны важ рельсъяс кузя.

Сиднейсаяс жӧ зільӧны восьлавны кадкӧд ӧти воськолӧн. Медым аддзыны ӧнія Сиднейсӧ ставнас, колӧ кыпӧдчыны (лифтӧн) Сидней сюръя йывса видзӧдан эрдторйӧ. Сійӧ сулалӧ кар шӧрын и зымвидзӧ 305 м джуджда.

Сиднейса опералӧн уникум кодь стрӧйба — карлӧн символ. Сійӧс кыпӧдӧма ылӧ саридзӧ чургӧдчӧм нӧрысӧ. Керкалӧн вевтыс зэв-зэв ыджыд ракпаньяс кодь. Лэптӧмаӧсь стрӧйбасӧ 14 во чӧж. Медым торъявны грымгысь трамвайяса Мельбурнысь, Сиднейын нюжӧдӧмаӧсь ӧти рельса туй — ӧнія кадся рельвывса дзоля трамвай. Карас ӧткымын районӧдзыс кокниджык воӧдчыны ва кузя — тэрыб катамаранъяс, а сідзжӧ тшынасян трубаяса важ паромъяс дугдывтӧг шлывгӧны гаваньса ӧтар вадорсянь мӧдарӧдз.

УНДЖЫК ТӦДНЫ ОКОТИТЫСЬЛЫ

* Австралия вӧлі восьтӧма европеечьясӧн став овмӧдӧм материксьыс сёрӧнджык. Голландияса Абель Тасман 1643ʼ воын кытшовтӧма Австралия рытыввывті да татшӧм ногӧн подулалӧма: тайӧ аспом материк, а абу тӧдмавтӧм лунвыв материклӧн юкӧныс, кыдзи чайтлӧмаӧсь войдӧр.

Австралияса асыввыв вадорсӧ туялӧмӧн гора нимсӧ шедӧдӧма Англияысь саридзвуджысь Джеймс Кук. 1768-1771ʼ воясӧ, медводдзаысь экспедицияӧн ветлігкості, сійӧ восьтӧма да пуктӧма карта вылӧ Ыджыд Барьер риф, Австралия асыввывса вадор, тӧдмалӧма Выль Зеландиялысь ді моз олӧмсӧ.

* Медводз Австралиясӧ вомӧналӧма лунвывсянь войвылӧ Англияса туялысь Роберт О-Хара Бёрк. 1860ʼ вося юльын сы киподувса экспедиция петӧма Мельбурнысь. Бёрк шуас Австралия шӧрса овтӧминъяс вомӧн мунны не сӧмын вӧвъясӧн, а и верблюдъясӧн, кодъясӧс вайӧма материк вылас Афганистанысь. Мунан туй пӧлӧн Менинди ты дорӧ да Куперс-крик ю дорӧ сёян-юанӧн кык склад лӧсьӧдӧм бӧрын Бёркыд куим туйвыв ёртыскӧд мӧдӧдчӧма Шӧр Австралия вомӧн Селуин вывтаслань, вуджӧма сійӧс да Флиндерс ю ковтыс пӧлӧн лэччӧма 1861ʼ февраль заводитчигӧн Карпентария куръя дорӧ. Бӧр мунігмоз экспедицияса йӧзыс кулӧмаӧсь тшыгла да горш косьмӧмла. Дзик ӧти морт  1861ʼ вося кӧч тӧлысьын локтӧма бӧр, сійӧс аддзӧмаӧсь да кок йылӧ сувтӧдӧмаӧсь аборигенъяс. Сійӧ и висьталӧма, кутшӧм рӧк суӧма экспедициясӧ.

* 1839–1841ʼ воясӧ Англияса туялысь Эдуард Эйр (1815–1901) тӧдмалӧма Аделаидасянь войвылын куйлан мутасъяс. Сійӧ восьтӧма Флиндерс мусюр, сола Торренс ты, туялӧма Муррей ю ковтыссӧ, Спенсер куръя бердса кӧдж, сы войвыв юкӧнас неджуджыд Голер гӧраяс на аддзас. Водзӧ войвывлань вешйигмоз, сійӧ петас зэв-зэв паськыд сола ты дорӧ, кодӧс сэсся шуасны сы нимӧн — Эйр ты.

1. Австралия канмулӧн дӧрапас.
2-4. Канберра — Австралияса Ӧтувлӧн юркар.
5-6. Австралияса аборигенъяс.

1. Мельбурн — канмуын ыджда серти мӧд кар.
2. Джеймс Кук мыгӧрпас.
3. Важ трамвайяс — Мельбурнын видзӧдмӧн тор.

1. Сиднейса опералӧн стрӧйба
2. Рельс пӧла трамвай Сиднейын.
3. Сиднейса телебашня.
4. Роберт ОʼХара Бёрк.
5. Эдуард Эйр.