Мый сэтшӧм Океания?

Океанияӧн шуӧны му шарса медыджыд ді чукӧр (10 сюрс гӧгӧр), коді куйлӧ Лӧнь океан шӧрса да рытыв-лунвывса юкӧнъясын, Австралиясянь войвылын да асыввылын (225ʼ серп.). Корсюрӧ Океанияӧс лыддьӧны діясысь тэчӧм торъя му юкӧнӧн. Океанияса діяс вылын куйлысь канмуяс пӧвстын мукӧдыс вель ыджыдӧсь, шуам Выль Зеландия, мутасыс 268 сюрс км²-ысь ыджыдджык, мукӧдыс, бара, дзоляникӧсь, шуам Науру республика, мутасыс 21 км² ыджда.

Мирса мӧд тышӧдз Океанияын вӧлі сӧмын ӧти асшӧр канму — Выль Зеландия. Ӧнія Океания картавывса унджык асшӧр канмуыс коркӧ вӧліны Европаса канмуяслы, Мупомлы да АӦШ-лы колонияясӧн. Гавайи діяс 1959ʼ восянь лоӧны АӦШ-ас ветымынӧд штатӧн.

Мирса мукӧд канмуяссянь Океанияыд вывті ылын куйлӧ да, тайӧ бергӧдчӧма сылы лёк вылӧ: АӦШ, Франция да Ыджыд Бритмуыс ӧткымын ді выланыс видлалӧны ассьыныс ядернӧй вианторъяс.

Мыйӧн аслыспӧлӧсӧсь Океанияса ывлавыв да йӧз.

Океанияса ывлавылыс да йӧзлӧн олӧмыс орӧдны позьтӧма йитчӧмаӧсь Лӧнь океанкӧд.

Океанияын эмӧсь материкбердса, вулкана да коралл діяс. Медыджыд діясыс — Выль Гвинея, Выль Зеландияса Войвыв да Лунвыв діяс — лоӧны важ материк юкӧнъясӧн, кодъяс коркӧ пельдӧмаӧсь сыысь.

Океанияыс нюжвидзӧ Войвыв мусярджынса тропикув широтаяссянь Лунвыв мусярджынса шӧркоддьӧм широтаясӧдз; унджык діыс куйлӧ тропикдорса вӧньын (226ʼ серп.). Климатын став ді вылас уна ӧткодьыс: вой-лунӧн да во гӧгӧр чӧж температураяс оз ёна вежласьны, сынӧдыс век бура васӧд. Гӧраӧсь діяс вылын улис сынӧд массаяс кыпӧдчӧны тӧла пӧкатъясӧд, ва руыс сукмӧ да артмӧны кымӧръяс, кытысь киссьӧ уна енэжва (10 000 мм-ысь унджык). Тӧвтӧм пӧкатъясын енэжва лыд тӧдчымӧн ичӧтджык. Лажмыд коралл діяс весьтын кымӧръяс пӧшти оз артмыны да енэжваыс зэв этша киссьӧ.

Океанияса олысьяс век кужлӧмаӧсь повтӧг ветлыны саридз вомӧн. Діяс костын абу ыджыд туйкост да, сэтчӧс олысьяслы позьӧ вӧлі регулярнӧя тювкъявны медся кокни тэчаса судноясӧн. Паруса карабнаныс дівыв олысьяс новлӧмаӧсь йӧзсӧ дасъясӧн дай весиг сёясӧн. Бортсянь бокӧ чургӧдӧм кер-балансиръяс сетӧмны позянлун вермасьны океанса джуджыд гыяслы паныд.

Эм уна гипотеза сы йылысь, кыдзи Океаниясӧ вӧлі овмӧдӧма. Эскӧданаджык татшӧм: ӧнія татчӧс йӧзлӧн важайяс локтӧмаӧсь Асыв-Лунвыв Азияысь да Лунвыв Америкаысь.

Европеечьяс вочасӧн кутӧмны восьтавны Лӧнь океанса діяссӧ Фернан Магеллан котырлӧн му гӧгӧр ветлӧм бӧрсянь. XVIII нэм мӧд джынйын татчӧ некымынысь волӧма Британияса нималана саридзвуджысь Джеймс Кук. XIX нэм воддза джынйын Роч муысь экспедицияяс, кӧні юралысьын вӧліны Крузенштерн Иван Фёдорович да Лисянскӧй Юрий Фёдорович, Беллинсгаузен Фаддей Фаддеевч да Лазарев Фёдор Петрович, Головнин Василий Михайлович, Литке Фёдор Петрович, восьталӧмаӧсь Океанияас уна ді: Лӧнь океан карта вылӧ петкӧдчӧмась Суворов, Ермолов, Римскӧй-Корсаков, Лисянскӧй да Роч муысь мукӧд тӧдчана йӧзлӧн нимъяс.

Океанияса уна лыда діяссӧ ставнас юкӧны куим регион вылӧ: Меланезия, Полинезия да Микронезия.

Мыйӧн аслыспӧлӧс Меланезия?

Меланезияӧ пырӧны Выль Гвинея ді, Соломон діяс, Бисмарк архипелаг, Выль Гебрид діяс, Выль Каледония ді, Фиджи діяс да нӧшта ӧткымын посни ді, кодъяс куйлӧны Лӧнь океан экваторбердса юкӧн рытыввылын.

Меланезия — Асыв-Лунвыв Азиясянь да Австралиясянь медся матыс Океания юкӧн, сы пытшкӧ пырӧ Океанияса медыджыд ді, та вӧсна татчӧс вӧр-ваыс тӧдчымӧн унапӧлӧсаджык став мукӧд дівывса вӧр-ва серти.

Меланезияса уна ді артмӧма вулкан помысь, вулканъяс тані ӧнӧдз абу на кусӧмны.

Меланезия куйлӧ экваторса, экваторувса да тропикдорса вӧньясын да, та вӧсна климатыс жар да васӧд.

Эллин кыв кӧ комиӧдны, «Меланезия» лоӧ «Сьӧд діяса». Вужвойтырыс негра-австралоида расаа да. Тайӧ пемыд кучика войтыръяс, читкыля юрсиа да ляс ныраӧсь. Аслыспӧлӧс юрсиыс сетӧ позянлун кыны сійӧс тешкодь ногӧн, пысавлыны сэтчӧ ракпаньяс да сикӧтш.

Меланезияса дай ставнас Океанияса медгырысь ді — Выль Гвинея — ыджда сертиыс сетчӧ сӧмын Гренландиялы. Ді кузяла нюжвидзӧны гӧраяс, кӧні зымвидзӧ и Океанияса медджуджыдін — Джая гӧра (5029 м). Кӧть и экватор бердын сулалӧны, вывті уна енэжва да тӧдчана вылна вӧсна, гӧра йывъясын куйлӧ лым да эм кыссян йияс.

Выль Гвинея ді вылын ХІХ нэм помын нуӧдӧма туялӧмъяс роч учёнӧй Миклухо-Маклай Николай Николаевич. Некымын во чӧж сійӧ олӧма Выль Гвинея асыв-войвыв вадорын, коді ӧні Маклай вадор нима.

Выль Гвинея мутас дыр вӧлі юкӧма Европаса канмуяс костын. Ділӧн рытыввыв юкӧн, Нидерландъяс киподувса, пырӧма Индонезия тэчасӧ, а асыввывсаын 1975ʼ воын артмӧма асшӧр канму Папуа – Выль Гвинея. Сэтчӧс йӧз кызвыннас уджалӧны видз-му овмӧсын: быдтӧны копей, какао, кокос пальма. Экономикаса мӧд тшупӧда секторсӧ канмуын абуджык сӧвмӧма.

Канму шӧр юкӧнын кольӧмаӧсь на ыджыд районъяс, кӧні папуасъяс олӧны сідз жӧ, кыдзи и налӧн коркӧя важайясныс.

Мыйӧн аслыспӧлӧс Полинезия?

«Полинезия» эллин ногӧн лоӧ «уна діяса». Сійӧ куйлӧ Лӧнь океан шӧр юкӧнын Выль Зеландиясянь лунвылын Гавайи діясӧдз войвылын, Тонга да Самоа архипелагъяссянь рытыввылас, Кук ді, Таити, Маркиз діясӧдз асыввылас. Полинезия асыввыв помын — Паска ді. Полинезияса унджык діыс вулкан либӧ коралл помысь артмӧмаӧсь.

Полинезияса йӧзлӧн кучик рӧмыс югыдджык Меланезиясалӧн дорысь, найӧ сёрнитӧны матыс кывъяс вылын да видзӧны ӧтувъя традицияяс культураын.

Полинезия тэчасӧ пырысь діяс мир пасьтала медбура тӧдсаяс пӧвстын. Экзотика сяма «райса» вӧр-ва да сэн олысь йӧзлӧн культура кыскӧны татчӧ уна лыда туристъясӧс. Полинезияса вӧр-васӧ нэммӧдӧма аслас серпасъясӧн нималана серпасалысь прансуз Поль Гоген, коді коллялӧма нэм помсӧ Таити вылын.

Полинезияын мутас серти медыджыд канму — Выль Зеландия. Сійӧ Роч мусянь медся ылын куйлысь канмуяс пӧвстын. Выль Зеландия тэчасын Кук вискӧн торйӧдӧм кык гырысь ді, Лунвыв да Войвыв, да нӧшта посниджык діяс. Діясвывса вужвойтырыс — маори — локтӧмаӧсь татчӧ Полинезия асыввыв юкӧнысь м. э. ІІ сюрс во пуксигӧн. Ӧнія нимсӧ канмулы сетӧма Нидерландъясса ӧти провинция серти, кӧні чужлӧма Абель Тасман — 1642ʼ воын діяс дорӧ волӧм экспедицияӧн веськӧдлысьыс. Европаысь воӧмаяс кутӧмаӧсь овмӧдны Выль Зеландиясӧ 1830–1840 вояссянь. Сэки жӧ вӧлі наяна кырымалӧма сёрнитчӧм маори муяссӧ Англияса королевалы сетӧм йылысь. Маорияс сэсся вермасьӧмаӧсь асшӧрлун вӧсна ХІХ нэм помӧдзыс.

Асулалӧм муяс вылас англичана лӧсьӧдӧмаӧсь ыж вӧдитан овмӧсъяс (228ʼ серп.). Выль Зеландия лои вурун вӧчысьяс пиын ыджыдӧн. Весиг миян кадӧ скӧт видзӧмыс татчӧс экономикаын медся тӧдчана да сы серти канмусӧ медсясӧ и тӧдӧны мир пасьтала.

Выль Зеландияса ывлавылыс уникум кодь. Сылӧн діясыс нюжалӧны Лӧнь океанса «би сикӧтш» пӧлӧн, кытчӧ пысалӧма моз ловъя да кусӧм вулканъяс. Абу гежӧдӧсь Выль Зеландияын и мувӧрӧмъяс. Войвыв ді вылын эмӧсь гейзеръяс, няйт вулканъяс да пӧсь ӧшмӧсъяс. Дівывса быдмӧгъяс пиысь 3/4 — эндемикъяс. Вӧръяс Выль Зеландияын некымын судтаӧсь, сэні эмӧсь лианаяс, эпифит сяма быдмӧгъяс, пу коддьӧм лудіктурун. Морт локтӧдз на діяс вылын овлӧмаӧсь унаысь-уна эндемик сикас лэбачьяс, на пӧвстын и лэбавны кужтӧмыс, ӧд налӧн мутасын яйвыв олысьыс ньӧти эз вӧв. Канму символӧн лои лэбавны кужтӧм, юрси коддьӧм кузь сімгӧрд тывгӧна киви кай. Ӧні кежлӧ Выль Зеландияса уна сикас лэбачыс бырӧма нин шы ни гу.

Выль Зеландияса уникальнӧй вӧр-васӧ видзӧны войтыр паркъясын, налӧн ыдждаыс лоӧ канму мутаслӧн 1/10 юкӧн.

Полинезия вежтасын вулкан помысь артмӧм Паска ді — мирса медся ӧтка діяс пӧвстын. Медматыс материксянь сійӧ куйлӧ 3000-ысь унджык километра ылнаын, ылын сысянь и орчча діясыс. Му югыд пасьтала тайӧ дісӧ тӧдӧны нёль морт джуджда дай ыджыдджык на из бӧлбанъяс вӧсна, найӧ 700 кымын. Норвегияса туялысь Тур Хейердал серти найӧс сувтӧдӧмаӧсь дівыв олысьяс, кодъяс локтӧмны татчӧ Лунвыв Америкаысь.

Мыйӧн аслыспӧлӧс Микронезия?

Микронезия (элл. «посни діяса») куйлӧ Азия бердын, Меланезия моз жӧ. Сы пытшкын лоӧны Гилберит, Маршалл, Каролин, Мариана діяс, Науру ді да мукӧд. Мариана діяссянь асыввылас куйлӧ Мирса океанысь медджуджыдін — Мариана джум.

Микронезия рытыввылас архипелагъяс лоӧны ваувса вулкан діясӧн. Микронезия асыввывса діяс — кораллӧн тэчӧма.

Коралл діяслы лӧсялана пейзаж — югыд лыаа пляжъяс да саридз весьтын нёровтчӧм кокос пальмаяс. Дівывсаяс шуӧны кокс пальмасӧ «олӧм пуӧн». Сыысь вӧчӧны быдсикас сёян да техника прӧдуктаяс. Ӧрек пытшкӧсса косьтӧм кень шусьӧ копраӧн. Сійӧ мунӧ кондитер вӧчасъяс лӧсьӧдӧм вылӧ, сыысь пычкӧны вый, кодӧн вӧдитчӧны сись, майтӧг, парфюмерия, синтетика каучук вӧчигӧн. Ӧрек чорыд кышысь вӧчӧны гортса посни кӧлуй. Пальма пучӧрыс — бур материал керкаяс стрӧитігӧн да мебель вӧчигӧн. Пальма коръясӧн вевттьӧны оланінъяс, сіясысь кыӧны кӧрзинаяс, шляпаяс, циновкаяс. Кокос пальмаяс унджыксӧ быдтӧны плантацияяс вылын.

Кыдзи артмӧны коралл рифъяс да атоллъяс?

Океанияса уна ді артмӧмаӧсь кораллъяс быдмӧм помысь. Формаясӧн да рӧмъясӧн зэв озырӧсь да, кораллъястӧ дыр лыддьӧмаӧсь дзоридзьясӧн, а чорыд извесьт корпаяс вӧсна найӧс позис чайтны минералъясӧн. Но збыльвылассӧ коралл полипъяс — сюрсалытӧм пемӧсъяс, найӧ вермӧны судзӧдны саридз ваысь кальций да содтӧны сыысь аслыныс чорыд извесьт кышсӧ. Уна миллион воӧн коралл полипъясыс стрӧитӧны гигант ыджда тэчасъяссӧ — коралл рифъяс. Планета вылас медся уна, шензьымӧн уна кораллыс чукӧрмӧма Ыджыд Барьер рифӧ. Коралл полипъяс кӧ овмӧдчӧны ваувса вулкан пӧкатъясӧ, вочасӧн быдмӧ кытш модаа риф, либӧ атолл (229ʼ серп.).

Ыджыд коралл колонияяс артмӧны сӧмын сӧстӧм ваын, кӧні температураыс +21°С-ысь абу улын да солалуныс век 35‰.

Рифъяс да атоллъяс лоӧны юр сюянінӧн саридзса уна олысьлы: ӧти йӧртӧда ва быдмӧгъяслы, саридз кодзувъяслы, моллюскъяслы, рак коддьӧмъяслы, черияслы. Коралл полипъяслӧн колонияяс да сэні олысьяс ӧтувтчӧны ӧти котырӧ да ӧтвылысь кыпӧдӧны ассьыс горт — риф, атолл. Тайӧ котырсьыс кутшӧмкӧ юкӧн кӧ вежсяс, вермас торксьыны олӧм и ставнас коралл діыслӧн.

Подув кывъяс:
материкдорса діяс
вулкана діяс
коралл діяс
эпифит
копра
атолл