Квайт континентысь ӧтдор Мирса океан ваясын куйлӧ зэв-зэв уна ді. Налӧн ывлавылыс вывті аслыспӧлӧс. Ывлавыв комплексъяс Океанияын сы выйӧдз торъялӧны материксасьыс, мукӧд туялысьыс сійӧс весиг торъя му юкӧнӧн шуӧ. Мый нӧ сэтшӧм Океанияыс? Кӧні сійӧ куйлӧ?

Мувыв куйланін. Океания — Му вылас медся гырысь ді чукӧр, куйлӧ сійӧ Лӧнь океан шӧр да рытыввыв юкӧнъясын. Діяссӧ сявкйӧма моз Войвыв мусярджынса субтропик широтаяссянь Лунвыв мусярджынса шӧркоддьӧм широтаясӧдз. Океания тэчасын 7 сюрсысь унджык ді, ӧтувъя мутасыс 1,3 млн. км² ыджда. Унджык діыс ӧкмӧма архипелагъясӧ: Выль Зеландия, Гавайи, Фиджи, Туамоту да мукӧд (в. карта).

Европеечьяслы Океания лои тӧдса XVI нэмын, Ф. Магеллан котыр му гӧгӧр ветлан кадсянь.

Сійӧс восьтӧмын да туялӧмын историяса торъя юкӧнъясӧн лоӧны Дж. Куклӧн ветлӧмъяс да роч саридзвуджысьяслӧн, В. М. Головнин, Ф. П. Литке, С. О. Макарова да мук. походъяс. Сӧмын ХІХ нэмын Лӧнь океанын вӧлі 40-ысь унджык роч экспедиция, кодъяс чукӧртӧмаӧсь наукалы дона информация.

Ыджыд пай Океанияса ывлавыв да татчӧс йӧзсӧ туялӧмӧ пуктӧма Н. Н. Миклухо-Маклай. Сійӧ абу сӧмын туялӧма Выль Гвинеяса войтырлысь олӧм да быт, а и мичаа гижалӧма тропик саридзлысь вадоръяс. Миян канму йӧзӧн Океания туялӧмӧ пуктӧм пай йылысь висьталӧны мусерпасвывса роч нимъяс: Маклай вадор, Роч йӧз діяс, Суворов, Кутузов, Лисянскӧй атоллъяс да мукӧд.

Ывлавывлӧн аслыспӧлӧслунъяс. Океанияса діясыс мичлуннас гажӧдӧны синтӧ. Морт вежӧрыд пырысь-пыр шызьӧ, кор тэ водзын горизонт сайсянь чуймӧдан мыгӧрӧн быйкнитасны веж дівывса гӧраяс, кор аддзан вӧсни кок йылын сулалысь пальмаяса плавкӧс атолл, кӧні вадор пӧлӧнса лыаыс либӧ лым еджыд, кораллысь кӧ лоӧма, либӧ чим сьӧд, вулканысь кӧ. Океанияса унджык діыс кытшовтӧма коралл рифъясӧн, кодъяс ас выланыс босьтӧны лёк океан гыяслысь швачкӧдӧмсӧ да лӧньӧдӧны налысь аминь ыджыд вынйӧрсӧ.

Физика география боксянь мувыв куйланін, ыджда да артманногыс діяслӧн топыда йитчӧма Лӧнь океан пыдӧс тэчаскӧд. Унджык діясыс Океанияын вулкан помысь либӧ кораллъяс быдмӧмӧн артмӧмаӧсь, кодсюрӧыс — ваувса мусюр йывъяс. Океания рытыввывса діяс куйлӧны ді мегыръяс пӧлӧн, кодъяс артмӧмаӧсь литосфера плитаяс йитвежын (в. мусерпас).

Зэв-зэв паськыд ва эрдын, материкъяссянь да мӧда-мӧдсяньыс зэв ылын да торйӧнмоз куйлӧмыс бура тӧдчӧ Океания діясвывса ывлавылын да татчӧс йӧз олӧмын.

Унджык ді куйлӧ экваторса, экваторувса да тропикдорса вӧньясын. Сӧмын Выль Зеландия да сыкӧд орчча діяс — тропикувсаын да шӧркоддьӧмын. Океанияса климатыс шоныд, зумыд, небыд, мортыдлы овнытӧ зэв лӧсьыд. Діяс вылын, экваторсянь ӧтар-мӧдарын куйлӧны да, сынӧд температураяс вылынӧсь, но океансянь локтысь тӧвъяс тӧдчымӧн чинтӧны жарсӧ. Сезонъяс серти да вой-лун чӧжӧн шонтӧгыс оз ёна вежлась. Океан эрд весьтын сынӧдас личкӧдыс вежсигӧн тшӧкыда артмӧны ураганъяс.

Мукӧдсьыс торйӧн куйлӧмыс медъёна тӧдчӧ татчӧс быдмӧг да пемӧсуловын. Сійӧ вель аслыспӧлӧс. Медся гӧль олӧмсӧ аддзам ичӧтик да томкодь арлыда коралл діяс вылын, а материкдорсаын сійӧ уна пӧлӧсаджык да неуна озырджык. Діясвывса пемӧсулов пиын абу ни яйвыв звер, ни яда кый. Ловъя лолыс шуксьӧ и дібердса ваясын, торйӧн кӧ атоллъяс бердын. Сійӧн океанса діяс — тайӧ быттьӧ оазисъяс ва тыра овтӧминын.

Кӧть и діяс ывлавылын уна ӧткодьторйыс, эмӧсь и торъялӧмъяс. Материкдорса джуджыд гӧраяса діяс вежласьӧны плавкӧс атоллъяскӧд, ӧтиыс куйлӧ экватор вылын да климатыс жар, мӧдыс тропикувса вӧньын, кӧні жарыс овлӧ сӧмын гожӧмнас. Медся топыда йитчӧмаӧсь океанкӧд коралл дівывса ывлавыв комплексъяс. Тані эмӧсь ваын и му вылын олысь саридз пемӧсъяс, шуам крабъяс. Уна атолл — саридз лэбачьяслӧн поздысянінъяс. Тайӧ діяс вылас быдмӧны кокос пальмаяс да кустъяс, кодъяс вермӧны овны васӧдӧн да саридз солӧн тырӧм вына тӧвъяс дырйи.

Вулкан діяс вылын ывлавыв комплексъяс мӧд пӧлӧсӧсь. Тӧвлань бана гӧра пӧкатъясын киссьӧ уна енэжва. Гӧраясын петкӧдчӧ вылна серти зонаасьӧм. Торйӧн уна быдсикас ывлавыв комплексъяс материкдорса діяс вылын. Тані эм и джуджыд гӧраяс, и лажмыд шыльыдінъяс. Выль Зеландия діяс нималӧны гейзеръясӧн, а быдмӧг да пемӧсулов пиын уна эндемик.

Йӧз да канмуяс. Мортыс овмӧдчӧма Океанияас уна сюрс во сайын. Кутшӧм туй кузя татчӧ локтӧмаӧсь йӧзыс, абу на ясыд. Вӧзйӧма уна гипотеза. Наукаын зумыдмӧм видзӧдлас серти, Океаниясӧ мортуловыд овмӧдӧма Асыв-Лунвывса Азиясяньыс. Норвегияса ветлысь-мунысь Т. Хейердал гипотеза серти, медвойдӧр татчӧ овмӧдчӧмаӧсь Америкасянь воӧм войтыр.  Океаниечьяс вӧліны сяма саридзвуджысьясӧн да караб вӧчысьясӧн. Кодзувъяс серти туйсӧ корсигӧн найӧ ветлісны саридз вомӧн чужан діяссяньыс уна сюрс километр сайӧдз. Ӧткымын мыччӧд серти, найӧ пӧ ветлӧмаӧсь весиг Мадагаскар діӧдз.

Ӧнія кадӧ Океанияын олысь котырас эмӧсь вужвойтыр, мӧдлаысь воӧм да сорас вира йӧз. Вужвойтыръяс торъялӧны мӧда-мӧдсьыныс оз сӧмын раса серти, а тшӧтш кывйӧн да быдлунъя олӧмын аслыспӧлӧслунъясӧн.

Выль Гвинеяын да матігӧгӧрса діяс вылын вужвойтырыс — папуасъяс. Найӧ экваторса расааӧсь. Мукӧд дівывса олысьяссӧ пыртӧны торъя Полинезияса чукӧрӧ, налӧн югыдджык кучик да читкыля юрси.

Океанияса ӧнія олысьяс уджалӧны му, быдтӧны кокос пальма, банан, ананас, сахара тростник да мукӧд культураяс. Нэмӧвӧй уджӧн кольӧ и океанас кыйсьӧм. Діяс вылын перйӧны рӧма металл рудаяс, из шом, кодйӧны фосфорит куйлӧдъяс.

Океанияса вӧр-ваыс зэв трӧпӧк. Сійӧ ӧдйӧ вежсьӧма дай водзӧ на вежсьӧ морт удж вӧсна. Кералӧма дона сикас пуяс, уна ді бердын няйтчӧдӧма ваяссӧ. Прамӧй варварствоӧн лои мукӧд атолл вылас ядернӧй виантор тесталӧмыс, мый вӧсна ӧткымын атолл вӧлі бырӧдӧма, а мукӧдлаас ывлавылыс вужвыйӧн вежсьӧма.

Уна во чӧж Океанияса діяс вӧліны колонияӧн. Куим дас во сайын тані пукалӧма сӧмын ӧти асшӧр канму — Выль Зеландия. Ӧні асшӧр канмуяс дас витысь унджык нин. Но кодсюрӧыс экономика боксянь кӧрталӧма на Франция, Англия, АӦШ, Австралия, Чили да мукӧд канму бердӧ.

Лыддьӧй тайӧ небӧгсӧ:
[...]

Н. Н. Миклухо-Маклай (1846-1888)
Т. Хейердал (1914-2002)
70ʼ серп. Океанияса діясысь кодсюрӧяс — коралл атоллъяс
71ʼ серп. Океанияса ӧти дівывса дзоля грезд.
Кокос пальма
Выль Зеландияса шабді