Уськӧдӧй тӧд выланыд: Кутшӧм ді шуӧны атоллӧн? Мыйла Лӧнь океанын уна діыс вулканаӧсь? Кыдзи шулӧмаӧсь медводдзаӧн му гӧгӧр ветлӧм рочьясӧс.

Діяс тыра мир

Дзоргыны кӧ ылісянь мусерпас вылӧ, сэтчӧ, кӧні Лӧнь океаныс, нинӧм аслыспӧлӧсыс быттьӧкӧ и оз тыдав: океан дай океан, ыджыд лӧз пятно. Но матӧджык кӧ вешъян да сюсьджыка видзӧдан, казявтӧг он ов: сы рытыввыв да шӧр юкӧнас эм унаысь-уна посни ді. Энӧ и видлӧй артавны найӧс — та вылӧ мунас вывті уна кад. Діыс тані 7 сюрсысь уна! Планета вывса тайӧ медся гырысь ді чукӧрсӧ и чайтӧны торъя му юкӧнӧн — Океания пӧ (197ʼ серп.). Тайӧ му юкӧнас, збыльысь кӧ шуны, ваыс тӧдчымӧн унджык кос мусьыс.

Дерт, оз позь лыддьыны Океанияса став дісӧ посниӧн. Океания рытыввыв юкӧнын эмӧсь и гырысь діяс, шуам Выль Зеландия либӧ Выль Гвинея. Но найӧ Океанияын ӧтка пӧткаяс. Унджык дісӧ ыджыдӧ некыдзи он пукты. Та дырйи ставсьыс торйӧн куйлысь діяс, Паска ді коддьӧмъясыс, вывті шоча жӧ сюрасны (198ʼ серп.). Тшӧкыдджыка позьӧ аддзыны ді чукӧръяс — архипелагъяс, кӧні діясыс дасъясӧн, а мукӧдлаын и уна сё. Медгырысь архипелагъясӧн Океанияын лоӧны Гавайи, Туамоту, Фиджи.

Океанияӧс восьтӧм

Лӧнь океанса діяс йылысь медводдза юӧръяс воӧмаӧсь Европаӧ Фернан Магеллан котырыс му гӧгӧр ветлӧм бӧрын. Сылӧн карабъяс вомӧналӧмаӧсь Лӧнь океансӧ шӧр юкӧнӧдыс. Экспедиция восьтӧма некымын ді Туамоту архипелагысь. Но буракӧ Магелланлы найӧ абуджык кажитчӧмны, Шудтӧм діясӧн нимтӧма да.

Океанияысь діяс тыра мирсӧ восьталӧмсӧ водзӧ нуӧдӧма миянлы тӧдса нин Абел Тасман. Лунвыв материксӧ зіля корсигтырйи сійӧ восьтӧма Выль Зеландия, Тонга да Фиджи діяс.

Нӧшта на азымджыка Лӧнь океанса діяссӧ кутӧмаӧсь туявны XVIII нэмсянь. Ӧдвакӧ кодлыкӧ мӧдлы мойвиӧма сымда жӧ восьтавны, мыйта англияса Джеймс Куклы да прансуз Антуан де Бугенвильлы. Буретш найӧ пуктӧмаӧсь мусерпас вылӧ Океанияса унджык ді чукӧрсӧ.

Рочьяс пондӧмаӧсь котыртлыны му гӧгӧр ветлӧмъяссӧ сӧмын ХІХ нэм пуксигӧн, та вӧсна роч морякъяс веськалӧмаӧсь Лӧнь океан шӧрас прансузъясысь да англичанаысь сёрӧнджык. Океания мусерпас вылын петкӧдчӧмаӧсь роч нимъяс: Роч йӧз ді, Михайлов да Симонов діяс, Суворов, Кутузов, Беллинсгаузен, Лисянскӧй атоллъяс да уна на мукӧд.

Сідзсӧ, ӧнія кадӧ тайӧ нимъяснас оз нин вӧдитчыны. На пыдди шуӧны сідзи, кыдзи діяснысӧ нимтӧны сэтчӧс олысьяс. Гашкӧ тадзи и колӧ. Но век жӧ огӧ вунӧдӧй, Океанияса діяс пӧвстысь уна мый вӧлі мусерпас вылӧ медводз пуктӧма роч морякъясӧн (199ʼ серп.).

Океанияса медгырысь ді вылын — Выль Гвинеяын — ывлавывсӧ да сэтчӧс йӧзсӧ туялӧмӧ зэв-зэв ыджыд пай пуктӧма роч тӧдысь морт — Н. Н. Миклухо-Маклай (200ʼ серп.). Сійӧ ӧткӧн лэччӧма Выль Гвинеяса кид вадорӧ да пырӧма контактӧ папуасъяскӧд, кодъясӧс лыддьӧмаӧсь тышкасьысь йӧзӧн дай лӧг сьӧлӧмаясӧн. Миклухо-Маклай вермӧма вӧчны сідз, медым найӧ сылы кутісны эскыны, да олӧма на пӧвстын некымын кузь тӧлысь чӧж.

Сы локтӧдз папуасъяс весиг вӧтӧн абу аддзылӧмаӧсь еджыд кучика йӧзӧс, та вӧсна шуӧмаӧсь туялысьсӧ «Тӧлысьвывса мортӧн», а корсюрӧ дженьыдика — Маклайӧн. Тайӧ кадсяньыс Выль Гвинея дівывса вадор юкӧнсӧ, кодӧс велӧдӧма-тӧдмалӧма роч туялысьыс, став мусерпас вылас пасйӧма Маклай вадорӧн.

Океанияса ывлавыв

Зэв сьӧкыдтор тайӧ — висьтавны 7 сюрснан ді ывлавыв йылысь, сявкнитчӧмаӧсь тай Лӧнь океанса помтӧм-дортӧм акватория пасьтала да! Та вӧсна сёрнитыштам сӧмын ӧткодьторъяс йылысь, мый позьӧ аддзыны діяс ывлавылысь, да кутшӧм сэн торъялӧмъяс эмӧсь.

Океанияыс пӧшти ставнас куйлӧ тропикдорса вӧньын. Век ӧтарӧ пӧльтысь васӧд саридз тӧвъяскӧд тшӧтш тайӧ вӧчӧ Океанияса климатсӧ чуймымӧн шоныдӧн, небыдӧн да во гӧгӧр чӧж зэв зумыдӧн. Шонтӧгъяслӧн вося амплитуда абу 5°C-ысь унджык, а вогӧгӧрса шӧр температураяс лоӧны +26°С гӧгӧр.

Уна ді вылын ыджыд мытшӧдӧн лоӧ дуб ва абутӧм. Уналаын дзик ӧти ӧшмӧсӧн ді вылас лоӧ неыджыд вааин, кытчӧ ваыс чукӧрмӧ куш зэрӧм борын. Діяс вылын, кӧні васӧ босьтны некытысь, некод оз и ов.

Океанияын пӧшти став діыс артмӧм сертиыс либӧ вулканаӧсь, либӧ кораллаӧсь (атоллъяс).

Ывлавыв серпасыс да олан гӧгӧртасыс вулкана да коралл діяс вылын ёна торъялӧны. Вулкан діяс гӧрааӧсь — найӧ лоӧны ваувса вулканлы йывъясӧн. Пуктам син водзӧ татшӧм дісӧ. Пассатъяс ӧтырышъя вӧтлӧны ді асыввыв вадорӧ прибой васӧ. Тӧвлань бана юкӧн кыркӧтша, сы весьтын пӧшти пыр ӧшалӧны кымӧръяс да быд лун зэрӧ (201ʼ серп.). Океанияса діяс вылын тӧввыв пӧкатъяс — планетаса медся тшӧкыда зэрласянінъяс пӧвстын. Шуам, Гавайи діяс вылын во чӧжӧн киссьӧ пӧшти 15 сюрс мм енэжва. Тайӧ ӧд 20 м!

Діяслӧн тӧвтӧм юкӧнъяс лӧсьыдджыкӧсь. Гӧраясті визувтӧны уна шор да дзоля ю. Тані озыр да лышкыд быдмӧгулов. Сӧмын тай мортыдлы овны шогманаинъяс абу уна. Зэв тшӧкыда керкаяссӧ позьӧ лэптыны сӧмын тшук саридз бердас, кӧні эмӧсь водса нога шыльыд эрдторъяс. Медым саридз туигкості керкаястӧ эз ойдӧдлы, найӧс пуктӧны джуджыд нӧшъяс йылӧ.

Коралл діяс — лажмыдӧсь, найӧ кыпалыштӧны саридз веркӧссянь сӧмын некымын дас см вылнаӧдз. Дуб ваыс сэні пырджык этша, быдмӧгуловыс гӧлькодь. Унджыклаын быдмӧны сӧмын кокос пальмаяс.

Кокос пальмаыд шеньзьӧдана быдмӧг! Сылы олӧм вылӧ шогмӧ весиг медся омӧлик мусин, кутшӧм овлӧ коралл діяс вылын. Кокос ӧрекыс, саридзӧ усяс да, вермӧ уна тӧлысь чӧж кывтны, кытчӧ гыяс нуасны, но муртса шыбитас сійӧс прибойӧн кутшӧмкӧ ді вылас, сійӧ пырысь-пыр боссьӧ да, регыд мысти тані джуджыд пу нин быдмӧ. Кокос пальмаыс — медбура паськалӧм быдмӧг Океанияса діяс вылын (202ʼ серп.).

Пемӧс да быдмӧгуловыс вулкана да коралл діяс вылын абу озыр. Тані олӧны сӧмын сэтшӧм пемӧсъяс, кодъяс вермӧны кыдзкӧ воӧдчыны тайӧ ылын куйлысь му торъясӧдзыс. Кыдзи нӧ тайӧс позьӧ вӧчны, діяс костын кӧ уна сё километраӧдз? Ӧти-кӧ, найӧ вермӧны лэбавны. Та вӧсна діяс вылын и позьӧ аддзыны саридз лэбачьясӧс зэв ыджыд колонияясӧн. А мӧд-кӧ, діяс вылӧ позьӧ воӧдчыны ва вылӧд. Сӧмын ас помысь вуджны уна сё километратӧ сьӧкыдкодь. Но позьӧ ӧд и саридзӧ усьӧм пу бердӧ крукасьны. Асьныд гӧгӧрвоанныд, слӧн ни тигрыд керйӧ оз крукась... Абу тай чин сертиыс! А со быдпӧлӧс посни пемӧсъяслы мыйла эськӧ и не вӧдитчыны татшӧм транспортнас. Дзодзувъяс, гут-гаг, посни гыжгунъяс — лэбавны кужтӧмъяс пиысь сӧмын найӧ и олӧны посни діяс вылын.

Діяс вылас абуӧсь яйвыв пемӧсъяс. Сы пыдди уна пӧтка. Та дырйи ӧткымын лэбачыслӧн вунӧма нин лэбалан модаыс, вӧрӧгыс ӧд налӧн абу. Торйӧн аслыспӧлӧсаӧсь лэбавны кужтӧм кайяс Выль Зеландияын. Ӧтиӧс на пӧвстысь он нин вермы аддзыны. Моа страус вӧлі, гашкӧ, планетаса медся гырысь лэбачӧн (203ʼ серп.). Тушаыс сылӧн быдмылӧма 4 метраӧдз. Сійӧ вӧлӧма слӧнсьыс джуджыд! Жалитмӧн, моа бырӧма. Да абукодь и важӧн — сё воысь муртса унджык коли сэксянь. Сы пыдди кольӧмаӧсь мукӧд лэбачьяс. Шуам, какапо — аслыспӧлӧс попугай, коді оз куж лэбавны (204ʼ лб.). А нӧшта ӧти лэбавлытӧм лэбач — киви — веськалӧма пыдди пуктанаинӧ, Выль Зеландия канпасӧ серпасалӧма да (205ʼ серп.). Сійӧ лои тайӧ канмуыслы аслыссяма символӧн. Тайӧ кайыс сы выйӧдз мусмӧма татчӧс йӧзлы, Выль Зеландияса олысьяс весиг асьнысӧ сідзи и шуӧны — киви.

Атоллъяс вылын кӧ вӧр-ваыс гӧлькодь, на бердса океаныс шензьӧдӧ озырсьыс-озыр да быдпӧлӧс олӧмӧн. Абу весьшӧрӧ атоллсаяс — зэв сяма чери кыйысьяс. Сідзсӧ, тадзи эськӧ позьӧ шуны и Океанияса став дівыв йӧз йылысь.

Мый нӧшта уджалӧны Океанияса діяс вылын олысьяс? Шуны збыльсӧ? Пӧшти нинӧм. Быдтӧны кокос пальма. Кӧсъянныд тӧдны, кыдзи сійӧс быдтӧны? А зэв кокниа. Сійӧ тай ачыс быдмӧ. Кисьмӧм ӧрекъяс гылалӧны лыа вылӧ. Колӧ сӧмын тайӧ ӧрекъяссӧ ас кадӧ ӧктыны-идравны. А нӧшта быдтӧны нянь пу. Оз, тупӧсьяс сы вылын оз быдмыны. Тусьясыс ыджыд-ыджыд веж картупель сямаӧсь, но  наӧн кӧ ноксьыштны, лоӧ няньшом кодь, мыйысь позьӧ лӧсьӧдны уна чӧскыдтор. А тӧданныд, кыдзи быдтӧны нянь путӧ? Буретш сідз жӧ, кыдзи и кокос пальматӧ! Сійӧ тшӧтш ас кежысь быдмӧ да. Нӧшта Океанияса олысьяс кыйӧны чери, стрӧитӧны да дзоньталӧны керкаяс, вӧчӧны мукӧд посни удж горт гӧгӧр.

Олӧны дівыв йӧзыс кокнипырысь да тэрмасьтӧг. Абу весьшӧрӧ Океания діяс вылӧ Европаысь волӧм йӧзыс унаӧн сэсся казьтылӧны найӧс рай пельӧс моз (206ʼ серп.).

Но со мый чужтӧ торъя интерес. ХХ нэмся 30ʼ вояс помын Норвегияса том туялысь Тур Хейердал шуӧма мунны кӧдзыд, лымъя Европаысь да пыр кежлӧ овмӧдчыны Океанияса ӧти ді вылӧ. Сэні мича вӧр-ва гӧгӧртасын сійӧ и чайтӧма ноктӧг ни шогтӧг коллявны нэмсӧ. Сійӧ бӧрйӧма ді, лои ёртӧн сэтчӧс олысьяслы, апельсин вӧр шӧрас кыпӧдӧма керка да пондӧма нимкодьпырысь овны сэні. А во джын мысти пышйӧма Европаӧ бӧр. Гажтӧм лои! Вӧлӧмкӧ, медым век овны-вывны Океанияса діяс вылын, колӧ сэні и чужны. А мортлы, коді велалӧма мӧд ногӧн овны, «райса» олӧмыс регыд мысти дышӧдас.

Океанияса войтыр да канмуяс

Діяс вылын олӧны кык расаа йӧз. Океания рытыввыв юкӧнса папуасъяс — австралоид расааӧсь. Налӧн гырыся пуктӧм чужӧм, пемыд кучик да сук шапка моз быдмысь сьӧд читкыля юрси. Но унджык ді вылас олӧны Полинезияса расаа йӧз. Тайӧ йӧзыс зэв ыджыд тушааӧсь, мукӧдыс прамӧй гигантъяс. Налӧн пемыд кучик да пӧшти европасаяслӧн кодь чужӧмыс.

Туялысьяс абу ӧти мӧвпаӧсь сы кузя, кыдзи вӧлі овмӧдӧма тайӧ діяс тыра мирсӧ. Унджыкӧн чайтӧны, діяс вылӧ пӧ медводдза йӧзыс воӧмаӧсь Азиясянь. Тіянлы тӧдса нин Тур Хейердал (207ʼ серп.) мӧд видзӧдласа вӧлі. Сы мӧвп серти, діяс пӧвстысь кутшӧмкӧ юкӧнсӧ пӧ вермӧмны овмӧдны Лунвыв Америкаса индеечьяс, найӧ пӧ сяммӧмаӧсь лӧсялана пассатъяс дырйи пуръясӧн вомӧнавны Лӧнь океан да. Ассьыс збыльлунсӧ подулалӧм могысь, сійӧ и ачыс вуджӧма Лӧнь океан вомӧн гырысь керъясысь тэчӧм пурйӧн, кодӧс шуӧма «Кон-Тики» (208ʼ серп.). Но бурджык лоӧ чайтны, Океаниясӧ вӧлі овмӧдӧма уналадорсянь. Сэки и лоас гӧгӧрвоана, мыйла сэтчӧс олысьяс абу ӧти расааӧсь.

Мӧда-мӧдсянь уна дас, а кӧн и уна сюрс километр ылнаын куйлан діяс вылын йӧзыс оз вермыны не лоны бур морякъясӧн. Ыджыд карабъяссӧ найӧ эськӧ абу стрӧитӧмны, но сы пыдди лӧсьӧдӧмаӧсь балансира пыжъяс. Татшӧм кокни, но ва вылас чуймымӧн зумыда кутчысьысь пыжъясӧн найӧ ветлӧны саридз вомӧн зэв ылӧдз.

Ӧні кежлӧ діяс вылын олысь котырас тэчасыс вежсьӧма. Вужвойтырыс унджыклаын став йӧз пӧвстын джынсьыс этшаджык. Мукӧдыс — Европаысь да Азияысь воӧмаяс.

Океанияын куйлӧ пӧшти кык дас канму. Пӧшти быд ді чукӧрыс лоӧ торъя асшӧр канмуӧн.

Выль Зеландия да Папуа – Выль Гвинеяысь ӧтдор став канмуыс Океанияын зэв ичӧт мутасаӧсь да этша йӧзаӧсь. Кӧнсюрӧ юркарыс — ичӧтик посёлок ыджда. Но а йӧз лыд сертиыс мирса медся ичӧт канму куйлӧ Океанияын жӧ, Питкэрн ді вылын. Тайӧ канмуас олысьыс лоӧ... сӧмын 44 морт!

Татшӧм ичӧтик канмуясын йӧзыс уджалӧны кызвыйӧ видз-му овмӧсса быдсикас продукция лэдзӧмын. Діяс вылын быдтӧны копей, какао, но медшӧр культураыс — кокос пальма. Ӧктӧм кокос ӧрекъяссӧ косьтӧны, да бӧръяпом артмӧ копра, сійӧс и мӧдӧдӧны мирса уна канмуӧ. Копра, кытысь артмӧ кокос вый, лоӧ дона сырьёӧн сёян-юан лэдзан индустрияын. Сыӧн вӧдитчӧны косметика продукция вӧчигӧн. Копрасӧ бурмӧдӧны да вӧчӧны сыысь дась продукция Океанияысь ортсыын нин.

Океанияын ӧткымын ді вылас лӧсьӧдӧма мирса медвылыс тшупӧда курортъяс. Медся ёна кыскӧ на дорӧ йӧзсӧ сы вӧсна, мый шойччынысӧ тані позьӧ во гӧгӧр чӧж.

Мӧдпӧвъёвтам медся коланасӧ

1. Океания — торъя му юкӧн, кытчӧ пырӧны Лӧнь океан шӧр да рытыввыв юкӧнса 7 сюрсысь унджык ді. Медся гырысьяс на пӧвстын лоӧны материкдорса діяс: Выль Гвинея да Выль Зеландия. Унджык діыс вулканысь либӧ кораллъясысь артмӧма, найӧ абу ыджыдӧсь.
2. Океанияса унджык ді вӧлі восьталӧма англияса Джеймс Кук да прансуз Бугенвиль экспедицияясӧн. Ыджыд пай Океания туялӧмӧ пуктӧмаӧсь роч морякъяс. Роч туялысь Н. Миклухо-Маклайӧс пыдди пуктӧм могысь Выль Гвинея ді вылын войвыв вадорыс новлӧ сылысь ним — Маклай вадор.
3. Климатыс діяс вылын васӧд, тропикдорса, вочӧжся шӧр температураыс +26°С. Вулкана діяс вылын ывлавыв мирыс кызвыннас озырджык, коралл діясвывса серти. Тайӧ сы вӧсна, мый коралл діяс вылын этша либӧ скӧнь абуӧсь дуб ваа инъяс.
4. Медъёна паськалӧм быдмӧг Океанияын — кокс пальма. Сійӧс быдтӧны став ді вылын. Пемӧсуловнас діяс гӧлькодьӧсь. Дівывса ловъя ловъяс пиын медся уна лыда — саридз лэбач.
5. Дібердса ваясын чери тыр. Татчӧс йӧзыс — зэв бур чери кыйысьяс да саридзвуджысьяс. Кокни пыжъясӧн найӧ вермӧны вель дыр ветлыны саридз вомӧн.

Видлав тӧдӧмлунъяс

1. Лӧнь океан кутшӧм юкӧнын куйлӧ Океания? 2. Шуӧй тайӧ му юкӧнса медгырысь діяс. 3. Кутшӧм пемӧсъяс да быдмӧгъяс Океанияысь тіянлы тӧдсаӧсь?

А сэсся сьӧкыдджык юалӧмъяс

1. Мыйла Океаниясӧ шуӧны торъя му юкӧнӧн, а оз торъя материкӧн? 2. Мыйӧн торъялӧ ывлавылыс Океанияса вулкана да коралл діяслӧн? 3. Кутшӧм вежӧртасъяс «киви» кывлысь ті тӧданныд? 4. Кыдзи вермас тӧдчыны Океанияса діяс ывлавылын сэтчӧ саридз курортъяс лӧсьӧдӧмыс.

Уджалам карта серти

1. Аддзӧй мусерпасысь параграфын гарыштӧм став географияса объектсӧ. 2. Тӧдмалӧй Океанияысь медся войвывса да медся асыввывса діяс.