Уськӧдӧй тӧд вылӧ: мый сэтшӧм лакколит?

Быд материк вылын куйлӧ уна канму. Кӧнсюрӧ тайӧ канмуясыс ӧти материк вылас дасъясӧн. И куш Австралия материк вылын абу тадзи. Австралия — уникум кодь материк. Тайӧ материк вылас дзик ӧти канму — Австралияса Ӧтув, либӧ дженьыдика Австралия. Мыйла Ӧтув? Тайӧ ӧтулыс квайт штатлӧн, кодъяс пырӧны канму тэчасӧ.

Видзӧдлӧй тайӧ канму дӧрапас вылӧ (192ʼ серп.). Лӧз дӧра  веськыд юкӧнын 5 кодзув. Тадзи петкӧдлӧма Лунвыв Перна, Лунвыв мусярджынйын медся югыд кодзувсер. Но сійӧн жӧ символ ногӧн петкӧдлӧма и Австралия, канму, коді дзоньнас куйлӧ экваторсянь лунвылын. А ыджыд кодзув, коді Лунвыв Пернаса вит кодзувсянь ылын, пасйӧ Ыджыд Бритму. Австралия дыр вӧлі тайӧ канмуыслы колонияӧн. 1931 воын Австралия лои асшӧр, и мир карта вылын петкӧдчӧма выль асвыйӧна канму — Австралияса Ӧтув.

Австралия век на кутӧ топыд йитӧд Ыджыд Бритмукӧд. Бритъяслӧн монарх ӧнӧдз лыддьысьӧ Австралияса Ӧтулын юралысь пыдди. Кан кыпӧн Австралияын неважся кадӧдз на вӧлі брит кып: «Енмӧй, сараньнымӧс видз!». Но со мый интерес чужтӧ. Кор войтыркостса панласьӧмъяс дырйи вермӧны Австралияса спортсменъяс да найӧс нимӧдӧм могысь кыпӧдӧны канмулысь дӧрапас, австралияса фанатъяс мыйлакӧ хорӧн сьылӧны оз канмулысь кып, а дзик мӧд сьыланкыв. Шусьӧ сійӧ «Вальсируйтысь Матильда». Тайӧ ёна-ёна важӧн нин гижӧм сьыланкывсӧ радейтӧ став австралиечыд, да сійӧс канму кып пыдди пуктӧны, кӧть и оз официальнӧя. Коді нӧ тайӧ Матильдаыс, кодлы сиӧма сьыланыс? Чуймымӧн, но тайӧ абу ныв, и весигсӧ абу ловъя лов. Матильданас медводдза австралиечьяс, кодъяс ассьыныс места корсигмоз шӧйтӧмаӧсь ыджыд материк пасьтала, шулӧмаӧсь ёкмыль, кытчӧ вӧлі тэчӧма налӧн гӧлиник кӧлуйыс. «Вальсируйтны Матильдакӧд» лоӧ ветлыны подӧн некутшӧм могтӧг, аслыд шуд корсигмоз. Гӧгӧрвоана, мыйла тайӧ сьыланкывсӧ канмуын радейтӧны, ӧд Австралияса олысьяс — уна мукӧд канмуысь воӧм йӧз либӧ воӧм йӧзлӧн йылӧмыс.

Канмуын олысь йӧз пӧвстын унджыкыс — Ыджыд Бритму торъя районъясысь воӧм йӧзлӧн йылӧмыс. И кӧть тайӧ йӧзыс абу ӧти вужъяӧсь: англичана, шотландеч, ирландеч, валлиечьяс — ставнысӧ традиция серти шуӧны англо-австралиечьясӧн.

Кор ХІХ нэм помын Австралияын вӧлі восьтӧма зарни куйлӧдъяссӧ да ыпнитӧма «зарни висьӧм», канмуӧ пондӧмаӧсь кыссьыны йӧзыс му югыд пасьталаысь. Торйӧн унаӧн воалӧмаӧсь Европаса да Азияса канмуясысь. И кӧть ӧні странаас олӧны мирса уна дас канмуысь воӧм йӧз, медшӧр кывйӧн кольӧ англичан кыв. Сійӧн тані некодӧс оз чуймӧд, кор Австралияын олысь немечьясӧ либӧ полякъясӧс тшӧтш шуӧны англо-австралиечьясӧн.

А со медводдза йӧзыс воӧмаӧсь Австралияас сійӧс европеечьясӧн восьтӧмӧдзыс ёна важӧнджык. Материксӧ кутӧмаӧсь овмӧдны из нэмын на, кӧнкӧ 50 сюрс во сайын. Вужвойтырыс — Австралияса аборигенъяс — зэв бура ладмӧдчӧмаӧсь овны жар да кос климат дырйи. Сёян да ва корсигмоз абориген котыръяс дугдывтӧг кочуйтӧмаӧсь овтӧмин пасьтала. Медшӧр кыянтор: кенгуру да быдсикас лэбачьяс. Буретш пӧткасӧ куталӧм могысь важъя австралиечьяс думыштӧмаӧсь шензьӧдана тювгантор — бумеранг, коді, шыбитӧмыс кӧ вӧлі весьшӧрӧ, воліс бӧр ас кӧзяин дорӧ (193ʼ серп.). Планетаса ньӧти мукӧд войтыр татшӧмтор лӧсьӧдны эз вермы!

Материксӧ колонизируйтігӧн англичана вӧтлӧмаӧсь да бырӧдӧмаӧсь аборигенъяссӧ. Европеечьяс весиг морт пыдди найӧс абу пуктӧмаӧсь. Аборигенъяс бӧрся прамӧя кыйсьӧмаӧсь. Весигсӧ эз повны пежтор вӧчӧмӧсь — тшыкӧдлӧмаӧсь вааинъяссӧ, кытысь овтӧминса олысьяс юлісны васӧ.

Сӧмын 1967ʼ воын материкса вужвойтырсӧ пыртӧмаӧсь канму гражданаяс пӧвстӧ. Но сэк кежлӧ найӧ кольӧмаӧсь сӧмын 200 сюрс кымын морт, м. ш. канмуын став олысь пиын 1%-ысь абу унджык.

Йӧзыс олӧ канму пасьтала абу ӧтмындаӧн, ӧд унджык юкӧныс овнытӧ озджык шогмы. Медся топыда овмӧдӧма канму асыв-лунвылын куйлысь штатъяссӧ — Выль Лунвыв Уэльс да Виктория. Медся шоча овмӧдӧма овтӧминъяс тыра штатъяс: Войвыв мутас, Рытыввыв да Лунвыв Австралия.

Канмуын кык медыджыд кар: Сидней да Мельбурн — зэв дыр вензьӧмаӧсь, кодыслы шусьыны юркарӧн. Венсӧ орӧдӧмаӧсь тадзи: тайӧ кык карсяньыс ӧтылнаӧ вӧлі кыпӧдӧма выль юркар — Канберра, мый абориген кыв вылын лоӧ «паныдасянін». Тайӧ неыджыд, син гажӧдмӧн веж кар сулалӧ ыджыд ты дорас (194ʼ серп.). Сы улич вылын оз пышкайяс чеччавны, а гыяс сера дзоля попугайяс, увъяс вылын пукалӧны да нерӧны ветлысь йӧзӧс гырысь какаду попугайяс, а тыын олӧны утканыръяс. А став мукӧдтор боксянь — сійӧ прамӧй бизнес кар кодь.

Канмулӧн мутасыс зэв-зэв ыджыд. Унаӧн олӧны фермаяс вылын, мӧда-мӧдсянь уна сё километра туйкостъясӧн. Кыдзи позьӧ сетны бурдӧдчан отсӧг мортлы, коді олӧ став мукӧд мирсьыс орӧдӧм татшӧм пельӧсын? Та вылӧ 50 во сайын на вӧлі лӧсьӧдӧма уникальнӧй бурдӧдан сервис. Сэтшӧмыс абу сэсся мирса ньӧти мукӧд канмуын. Шусьӧ сійӧ «Лэбалысь доктор сервис». Быд фермаын эм радиопередатчик. Медводдзатор, мыйӧ бать-мамыс велӧдӧны челядьнысӧ, — уджавны тайӧ передатчикӧн. Колӧ кӧ медиксянь сӧвет, радио серти быд морт вермӧ юавны бурдӧдчысьлысь, коді олӧ сы керкасянь кӧть уна сё километр сайын. Но кодӧскӧ кӧ суас неминуча и сӧветнас отсӧгыс оз тырмы, «Лэбалысь доктор сервис» кокни еропланӧн мӧдӧдӧ тайӧ ферма вылас медик котыр. Колӧ кӧ, тайӧ жӧ еропланӧн висьысь мортӧс ваясны больничаӧ. «Лэбалысь доктор сервис» вермӧ сетны медицина отсӧг материкса кӧть кутшӧм чутын олысьлы.

Мый нӧ вӧчӧны татчӧс йӧзыс, дзонь материк ыджда канмуын олысьяс? Да сійӧс жӧ, мыйӧн ноксьӧны и тайӧ планетаса унджык йӧзыс — найӧ кывкутӧмӧн уджалӧны.

Австралияса Ӧтув — сӧвмӧм индустрияа да видз-му овмӧса канму. Тані перйӧны быдсикас мупытшса озырлун: из шом, мусир, кӧрт руда, зарни, уран, лемень рудаяс да с. в. На пӧвстысь ӧткымынӧс перйӧм серти канмуыс мирса лидеръяс лыдын.

Австралиечьяслӧн медъёна ошйысянтор — видз-му овмӧс, а Австралияса фермерлӧн медся нимкодясяанатор — ыжъяс. Ыжыд зэв винёв. Сійӧ вермӧ дыр овны ватӧг, вермӧ юны солакодь ва да сёйны зэв кос да чорыд турун. Та вӧсна вӧдитны ыжъясӧс позьӧ весиг Австралияса джынвыйӧ овтӧминын. Ыж юр лыд серти Австралияыд мирас медводдза. Вурунсьыс мир пасьтала кыан став дӧра джынсӧ вӧчӧны Австралияса вурунысь.

Вӧр-ва да морт

Материкъяс дрейф гипотеза серти, Австралия некымын дас миллион во сайын нин торйӧдчӧма став мукӧд материксьыс. Та вӧсна материкса ывлавылыс, сылӧн уникум кодь быдмӧг да пемӧсуловыс дыр сӧвмӧмаӧсь дзик торйӧн. Ми аддзылім нин: дзоля материкса пемӧсъяс абу мукӧд материкса пемӧсъяс кодьӧсь. А шуны кӧ утканыр да ехидна йылысь, на коддьӧмъясыс и скӧнь абуӧсь. Ставыс вежсьӧма Австралияас европеечьяс воӧм бӧрын. Унаӧн на пиысь вайӧмаӧсь сьӧраныс гортса пемӧсъясӧс. Тіян эз на вунны Мак-Артур майорлӧн ыжъясыс? А быдпӧлӧс канмуысь волӧм йӧз пӧвстын вӧліны и кроликъясӧс, и каньясӧс, и сьылысь кайясӧс радейтысьяс. Верблюдъясӧн вӧдитчӧмаӧсь овтӧминас туйяс да овмӧдӧминъяс лӧсьӧдігӧн. Кодкӧ вайӧма сьӧрас и ассьыс радейтана садса быдмӧгъяс.

Яйвыв пемӧсыс Австралияын зэв этша, а прӧст мутасыс зэв ыджыд. Унджык сикас вайӧм пемӧсъяс зэв бура ладмӧдчӧмаӧсь овны выльлаын да аминь ёна лыдмӧмаӧсь. Выль пемӧс да быдмӧг паськалӧмыс лёкӧн бергӧдчӧма татчӧс сикасъяслы. Зепта пемӧсъяс вӧлӧмаӧсь примитивнӧйджыкӧсь да ньӧжмыдджыкӧсь выльӧн овмӧдчӧм пемӧсъяс серти. Австралияса ӧткымын районысь найӧс вӧлі дзикӧдз зырӧма. Странаса медся уна йӧза штатын, Выль Лунвыв Уэльсын, Австралияса прамӧй вӧр-васӧ аддзыны абу кокни. Гӧгӧр быдмӧны Европаса пу сикасъяс: тупуяс, клёнъяс, букъяс. Увъяс вылын дзользьӧны миянлы тӧдса ватшканъяс, ябыръяс да пинькайяс. И дерт, мойвиас кӧ тіянлы аддзыны кутшӧмкӧ пемӧсӧс, позьӧ пӧшти стӧча шуны: тайӧ лоас кролик. Но ладнӧ, кроликъяс йылысь вӧлі нин сёрниыс.

Ывлавыв олӧмӧ мортлӧн сюйсьӧмыс, весиг сюйсьӧма кӧ вӧлі вӧр-ва дорӧ агрессиятӧг, вермас вайӧдны видзчысьтӧм да абу вывті бур бӧртасъясӧдз. Некоді тай нинӧм лёксӧ абу кӧсйӧма вӧчны. Вайӧма кодкӧ выльлаӧ аслыс мусмӧм пемӧссӧ да быдмӧгсӧ дай... А бӧръяпом вӧр-валӧн олӧмыс тӧдчымӧн вежсьӧма.

Австралиечьяс пуктӧны уна вын, медым видзны Австралияса уникум кодь ывлавывсӧ. Канмуын уналаӧ лӧсьӧдӧма ывла доръянінъяс да войтыр паркъяс. На пӧвстысь 20-сӧ пыртӧма Ставмирса кольӧмбур лыддьӧгӧ. Медводз, тайӧ Ыджыд Барьер риф гӧгӧр куйлысь уникум кодь саридзвывса войтыр парк (195ʼ серп.). Мӧд нималана интасӧн Австралияас лоӧ Улуру-Ката войтыр парк (196ʼ серп.). Медся видзӧдмӧн тані зэв-зэв ыджыд лакколит гӧра Айерс-Рок. Гӧрд гранитысь тэчӧм Айерс-Роксӧ шуӧны «Австралиялӧн из сьӧлӧмӧн».

Мӧдпӧвъёвтам медшӧрсӧ

1. Материклӧн став мутасыс ӧти канмулӧн — Австралияса Ӧтувлӧн. Австралия дыр вӧлі Ыджыд Бритмулы колонияӧн, но 1931ʼ воын босьтӧма асшӧрлун.
2. Австралияса олысь котыр тэчсьӧма Европаса да Азияса уна дас канмуысь йӧз массаяс воӧм помысь. Налысь йылӧмсӧ шуӧны англо-австралиечьясӧн, канмуын официальнӧй кывйыс буретш англичан кыв да. Йӧзлӧн мӧд юкӧныс аборигенъяс, найӧ кольӧмаӧсь зэв нин этшаӧн.
3. Му пасьтала йӧзыс овмӧдчӧмаӧсь оз быдлаӧ ӧтмоза. Унджыкӧн олӧны канму асыв-лунвылын. Канму коляс юкӧнын йӧзыс этша, найӧ олӧны ичӧтик фермаясын, кӧнсюрӧ мӧда-мӧдсяньыс уна сё километра ылнаын. Австралияса медгырысь каръяс — Сидней да Мельбурн. Юркарыс — Канберра.
4. Австралия — мирса лидер уна сикас мупытшса озырлун перйӧмын. Но век жӧ овмӧслӧн медшӧр юкӧныс — ыж вӧдитӧм.