Юяслы ӧтувъя характеристика. Африкаса юяс босьтӧны васӧ медсясӧ зэръясысь да ойдлӧны зэра кадӧ. Васӧд климата мутасъясын, кӧні усьӧ уна енэжва, юясыс зэв уна, и тасянь пансьӧны гырысь юяс. Мӧдарӧ, кос климата мутасъясын юясыс зэв этша. Сахараын дугдывтӧг визувтысь юясыс абуӧсь. Тані эмӧсь сӧмын кос воргаяс (вадияс), кодъяс кузя корсюрӧ ёна зэрлӧм бӧрын визувтӧны ызгысь визувъяс, но найӧ зэв регыд бӧр бырӧны.

Тшӧтшкӧс вывтасъясті визувтігӧн юяс усьӧны тшупӧдъясӧд увлань да артмӧдӧны вель уна коськъяс да борганъяс, кодъяс падмӧдӧны ветлӧдлыны суднояслы. Ва энергиялӧн, либӧ еджыд шомлӧн, видзасъяс кузя Африка босьтӧ став му юкӧнъяс пӧвстын медводдза места. Но Африкаса юяслысь ва энергияыс пӧшти некытчӧ оз мун.

Африкаса унджык юяс нуӧны ассьыныс ванысӧ Атлантика океанӧ. Ёна этшаджык ю визувтӧ Индия океанӧ. Африкаса кос местаясын ыджыд мутас босьтӧны тупкӧса бассейнъяс, кысянь ваыс океанӧдз оз во (89 серп.).

Африкаса гырысь юяс. Африкаын медся ыджыд юыс — Нил (сылӧн кузьтаыс 6500 км). Сійӧ боссьӧ Асыввыв Африкаса гӧраясын, визувтӧ Виктория ты пыр да вылыс юкӧнас артмӧдӧ уна борган. Шыльыдін вылӧ петӧм бӧрын Нил лӧня визувтӧ паськыд нюръясӧд да торъявлӧ полойяс вылӧ. Нюрвывса ёна гартчӧм быдмӧгъясысь артмӧны быдса плавайтысь діяс, кодъяс кывтӧны ю кузя да тыртӧны сылысь воргасӧ, а тайӧ падмӧдӧ судноясӧн ветлӧдлӧмсӧ. Тані юыс шусьӧ Еджыд Нилӧн. Сійӧ ӧтлаасьӧ Лӧз Нилкӧд, коді визувтӧ Абиссиния гӧравывсянь. Ӧтлаасьӧм бӧрас юыс артмӧдӧ гырысь чукыльяс да уна коськ, кодъяс кузя зэв ӧдйӧ нуӧ ассьыс васӧ гранит кыртаяс костӧд. Судноясӧн ветлыны тані позьӧ сӧмын торъя местаясті. Кывтыдас Нил визувтӧ овтӧминъясӧд, оз босьт ни ӧти вож, да ыджыд пакталӧм вӧсна ваыс ёна чинӧ. Мушӧр саридзӧ усянінын Нил артмӧдӧ ыджыд дельта.

Катыдас, торйӧн нин Абиссиния гӧравылын, тропикдорса ливеньяс вӧсна гожӧмнас Нил ёна ойдӧ да нуӧ зэв уна гудыр ва. Ытваыс вочасӧн паськалӧ ю кывтыдас. Та вӧсна кывтыдас (Египетын) гожӧм помын да ар заводитчигӧн Нил зэв паськыда ойдӧ (90 рис.), кӧть эськӧ сэки тані зэв жар да оз зэрлы. Сійӧ сетӧ васӧ муяс кӧтӧдӧм вылӧ да ойдлӧм бӧрас кольӧ сэтчӧ мулы чужтан вынсӧ содтан уна нюйт. Египет, овтӧминын куйлысь тайӧ важся му уджалан странаыс, ставнас лоӧ кыдз быттьӧ «Ниллӧн козинӧн».

Африкаын мӧд ыджыд ю Конго визувтӧ васӧд экваторбердса мутасӧд да зэв уна ваа. Ю вылас эм зэв уна борган да коськ, та вӧсна суднояс ветлӧдлӧны сӧмын торъя местаясӧд.

Гвинея куръяӧ усьӧ уна ваа Нигер ю. Сійӧ пансьӧ Атлантика океанбердса гӧраясын да войдӧрсӧ мӧдӧдчӧ Африка пытшкӧслань, но сэсся бӧр кежӧ океанлань. Нигер вылын сідзжӧ эм уна коськ да борган, а ю вомас — дельта.

Индия океанӧ визувтысь юяс пӧвстысь медся ыджыдыс — Замбези. Сы вылын эм ыджыд борган — Виктория. Ваыс тані зэв ёна бузгӧмӧн усьӧ 120 м вылнасянь векньыдик потасінӧ, коді вомӧналӧ юлысь воргасӧ. Ваыслӧн бузгӧмыс кылӧ уна дас километр сайӧ. Борган весьтын сё метр вылнаӧдз сюръя моз кайӧ ва бусыс. Шонді югӧръяс видзӧдчӧны тайӧ ва сюръяас да ӧшкамӧшкаӧн дзирдалӧны сэні; найӧ то ыпнитласны, то кусласны да бара ломзьыласны зэв мича рӧмъясӧн ворсігтыр.

Тыяс. Медся гырысь да джуджыд тыясыс Африкаын асыввыв юкӧнас. Найӧ куйлӧны Асыввыв Африкаса шлювдӧдъяс полосаын гуранъясас. На лыдысь медся джуджыдыс — Танганьика ты, коді куйлӧ крут да джуджыд вадоръяс костын. Аслас джуджда сертиыс сійӧ сетчӧ сӧмын Байкал тылы. Танганьика сетӧ васӧ Конго юлы.

Ыджда сертиыс медыджыдӧн, но не сэтшӧм джуджыдӧн лоӧ Виктория ты, коді куйлӧ шлювдӧдъяс костын увтасінын.

Сахарасянь лунвылын, Африка шӧрын куйлӧ тупкӧса, но абу сола ваа Чад ты. Сійӧ абу джуджыд да тшӧкыда вежлалӧ вадоръяслысь видсӧ, зэрӧмысь да сэтчӧ усьысь юяслӧн ойдлӧмысь тылӧн ыдждаыс то чинлӧ, то содлӧ.

Удж да могъяс.

1. Контур карта вылын гижтӧй визьяс Нил да Конго юяс бассейн гӧгӧр. На пӧвстысь кутшӧм бассейн ыджыдджык? На пӧвстысь кутшӧм ю медся уна ваа? 2. Петкӧдлӧй карта вылын Африкаысь тупкӧса мутасъяс. 3. Гижӧй контур карта вылӧ Африкаса медтӧдчана юяс да тыяс.