Суйӧрсайса Азиялӧн тайӧ юкӧнас куйлӧ сизим канму. Найӧ торъялӧны ыджданас да мувыв куйланног сертиыс (видзӧд карта). Унджык канму петӧ океан дорӧ, сӧмын Непал да Бутан сысянь ылын. Лунвыв Азияын медыджыд канму — Индия, медся ичӧт — Гималаясын куйлысь Бутан корольму да Индия океанса экватор ваясын, коралл діяс вылӧ сявкнитчӧм Маледіяс Республика.

Лунвыв Азия — миян планетаса медся топыда овмӧдӧм районъясысь ӧти. Тайӧ мувывторйын олысьяслӧн ӧтувъя лыдыс матысмӧ миллиард дорӧ, мый лоӧ мирса став йӧз пиысь пӧшти 1⁄5 пай. Лунвыв Азияса войтырыс куимнан морт расааӧсь.

Индия — мирса медся гырысь канмуясысь ӧти. Коркӧ сійӧ вӧлі Ыджыд Бритмулӧн колонияӧн, сэсся Мирса мӧд тыш бӧрын перйӧма асшӧрлун. Ӧнія Индия туялӧ космос, лӧсьӧдӧ атомвыв реакторъяс, нуӧдӧ туялӧмъяс Антарктидаын.

1. Мый ті тӧданныд Индия йылысь небӧгъясысь да журналъясысь, радио да телевиденньӧ юӧръясысь?
2. Корсьӧй Индия да сылысь юркарсӧ мусерпасысь. Тайӧ канмуыслӧн мувыв куйланногсьыс кутшӧм аслыспӧлӧслунъяс сы вылын бура тӧдчӧны?
3. Тӧдмалӧй Индиялысь места мирса медгырысь канмуяс пӧвстын мутас ыджда да йӧз лыд серти.

Ывлавыв. Ывлавылыс Индияын син гажӧдана да торъялӧ унасикаслунӧн. Торйӧн аслыспӧлӧсӧсь ывлавыв комплексъяс Гималаясын, Инда-Ганга увтасын да Индостан кӧджын. (Корсьӧй найӧс физика мусерпасысь).

Канму войвылын зымвидзӧны Гималаяс. Гӧра мусюръяс зӧма кыпалӧны Инда-Ганга увтассяньыс. Гималаясса медджуджыд йывъяс 8 сюрс м-ысь вылынджыкӧсь. Сӧмын 1953-ӧд воын альпинистъяс медводдзаысь кайлӧмаӧсь Джомолунгма йылӧ, мирас сійӧ медся джуджыдін. Гималаяс артмӧмаӧсь, кор литосфераын Евразияа плитаыс Инда-Австралияа плитакӧд зурасьӧмысла бура кыптӧма. Ӧнӧдз тані тшӧкыда овлӧны мувӧрӧмъяс, мукӧддырйи налӧн выныс воӧ ставсӧ жугӧдан тшупӧдӧдз.

Гӧраяс лунвыв пӧкатъясын бура тӧдчӧ муссон климат. Вылӧджык кайигӧн енэжва усян лыдыс оз ёна вежсьы, но сынӧд температураяс тӧдчымӧн чинӧны. Кыдзи зонаасьӧны вылна серти Гималаяслӧн лунвыв пӧкатъясыс, петкӧдлӧма 100-ӧд серпасын.

Инда-Ганга увтас артмӧма гӧра водзвывса лайколын. Гималаяс кыпӧдчигӧн увтасӧ ӧкмӧмаӧсь гӧраяс киссьӧмысь кольӧмторъяс. Климатыс увтасас экваторувса, муссона. Гожся муссон волытӧдз, апрель-май чӧж овлӧ зэв жар. Температура кайӧ 40°C-ысь вылӧджык. Онялысь жарысла косьмӧ став ловъя торйыс, ляпкалӧны юяс, потласьӧ мусин. Но со локтӧ муссон, а сыкӧд тшӧтш и дыр виччысяна васӧд. Жарыс чинӧ, ывлавылыс ловзьӧ.

Медся уна енэжваыс усьӧ Ганг ковтысын (2500 мм-ӧдз), кадысь кадӧ сувтса зэръясӧн. Но зэрӧ оз быдлаті лышкыда. Инд юсянь асыввылын, кӧні климатыс кос, артмӧма Тар овтӧмин.

Шыльыдінлысь веськыд, тшӧтшкӧс вевдорсӧ, кодӧс тэчӧма неджӧг сяма из пӧрӧдаясысь, кырлалӧны гӧраяс вылысь лэччысь уна лыда, чукыля юяс да кӧтӧдан каналъяс. Юяс пӧвстын медыджыдыс — Ганг. Индияад сійӧс лыддьӧны вежа юӧн — сэтшӧм ыджыд тӧдчанлуныс Гангыслӧн Индияса войтыр олӧмын.

Инда-Ганга увтасын шочиника быдмӧны муссон вӧръяс. Кос тӧлысьяс дырйи, пӧшти став пусьыс корыс усьӧ да, вӧрыс сулалӧ гажтӧм, абу варов.

Индостан кӧджысь ыджыдджык юкӧнсӧ босьтӧ Декан тшӧтшыдін, коді тэчӧма важ кристалл сяма изъясӧн. Деканын климатыс коскодь, видз-му овмӧссӧ кос дырйи позьӧ нуӧдны сӧмын му кӧтӧдӧмӧн. Юясыс вердчӧны медсясӧ зэр помысь, кос дырйи найӧ этша ваысла пӧрӧны шоръясӧ. Лава эжӧд вылас артмӧм сьӧд мусинъяс (регуръяс), вермӧны дырӧн кутны васӧдсӧ, тайӧ зэв бур хлопчатник киськавтӧг быдтӧмлы. Кӧтӧдӧм вылӧ видзӧдтӧг мукӧд воясӧ кос дыр шамыртӧ паськыд мутасъяс.

Сюрс вояс сулалӧ Индия, тайӧ кадӧн сылӧн ывлавылыс вужвыйӧ вежсьӧма. Морт киӧн вӧрӧдтӧм ывлавыв комплексъяс позьӧ аддзыны сӧмын Гималаясын, да и сэні куш джуджыдінын. Видз-му овмӧсын пӧшти став шогмана муяссӧ уджалӧны нин. Вӧръяс кералӧма, на пыдди лоӧмаӧсь саваннаяс. Абу гежӧдӧсь зэв вына да катастрофа сяма ойдӧдлӧмъяс, торйӧн кӧ Инда-Ганга увтасын. (Гӧгӧрвоӧдӧй налысь помкасӧ.)

Тӧдчымӧн чинӧмаӧсь лыдӧн вӧлявыв пемӧсъяс, унаӧн на пиысь шочмӧмаӧсь да сюрӧмаӧсь Гӧрд небӧгӧ, шуам, азияса тигр, сюраныр, буйвол. Найӧс видзӧм могысь лӧсьӧдӧма войтыр паркъяс да ывла дорйӧминъяс. Видзнысӧ кутісны да, мукӧд пемӧслӧн лыдыс кутіс бӧр содны.

Йӧз. Индияын олӧ унджык йӧз Африкаын да Лунвыв Америкаын дорысь, ӧтув кӧ найӧс босьтам. Олысь котырыс ӧдйӧ быдмӧ. Тэчас сертиыс сійӧ уна сикаса, канмуын эмӧсь быдпӧлӧс раса, этнос да религия чукӧръяс. Йӧз сёрнияс тані уна дас. Сӧмын медшӧр кывйыс канмуас 14. Медъёна паськалӧмъяс пиын — хинди. Ӧнія кадӧ унаӧн сёрнитӧны англи кыв вылын.

Индия кызвыйӧ видз-му овмӧса канму. Верстьӧ йӧз пӧвстын пӧшти 3⁄4 пайыс уджалӧны видз-му овмӧсын, кодлы тані зэв бур ывлавыв гӧгӧртасыс. Муссон зэръяс заводитчигкежлӧ крестьяна пуктӧны ва радейтысь культураяс — рис, сакара тростник, джут, сіа быдмӧг, кодысь вӧчӧны чорыд дӧраяс да сиргезъяс. Быдтӧны сідзжӧ хлопчатник, кӧрвежанъяс, тшай куст. Индияса тшай паськыда тӧдса мир пасьтала.

Индияын грездъястӧ пуктӧны медсясӧ ю дорӧ. Уна керка дінын, торйӧн кӧ Деканын, эм неыджыд пруд, кытчӧ йӧзыс чукӧртӧны зэр ва быдтантор киськалӧм вылӧ. Гортса скӧтӧн вӧдитчӧны мувыв уджъясын. Мӧс яй унджык йӧзыс религия ӧлӧдӧмысла оз сёй.

Мирса уна канму пӧвстын Индия торъялӧ аслас мупытш перъян рудаясӧн. Пӧшти став ыджыд куйлӧдыс Декан тшӧтшыдінынӧсь.

Мупытшса озырлунъясӧн вӧдитчӧны канму овмӧсын, тшӧтш и кан киподувса уджаинъясын.

Удж.

1. Лӧсьӧдӧй план Индия ывлавыв йылысь висьтавны. Мыйын тӧдчӧ сылӧн аслыспӧлӧслуныс?
2. Комплекс карта серти тӧдмалӧй, кутшӧм мупытшса перъянторъясӧн Индияыс озыр.