Йӧз. Африкаын олӧ 216 млн. морт. Мутас серти Африка ыджыдджык Европаысь куим пӧв, но пӧшти куим пӧв жӧ и сійӧ ичӧтджык Европаысь йӧз лыд серти. Йӧзлӧн шӧркодь топыдлуныс Африкаын (7 кымын морт 1 кв. км вылӧ) тӧдчымӧн ичӧтджык Европаын либӧ Азияын серти.

Йӧзыс овмӧдчӧма зэв абу ӧтмындаӧн. Вывті унаӧн овмӧдчӧмаӧсь Нил ковтыслӧн улысса юкӧнас (500 мортысь унджык 1 кв. км вылӧ), кӧні ёна важӧнсянь нин кӧтӧдӧм муяс вылын вӧлі паськалӧма му вӧдитӧм. Уна олысьяса местаяс кындзи, Африкаын эмӧсь паськыд эрдъяс, кӧні йӧзыс вывті этша, а ӧткымынлаын весиг некод оз ов.

Африкаын олӧны уна пӧлӧс войтыръяс да племяяс.

Африка войвылын да Сахараын олӧны арабъяс да берберъяс, кодъяс пырӧны еджыд (европеоид) расаӧ. Найӧ сёрнитӧны медсясӧ араб кыв вылын.

Коляс Африкаса вужвойтырыс пырӧ сьӧд (негроид) расаӧ, кучикыс налӧн пемыд рӧма. Негръяс юксьӧны уна войтырсикас да племя вылӧ. Сёрни серти торъялӧны Суданса негръяс, кодъяс олӧны экваторсянь войвылын, да банту негръяс, кодъяс олӧны Шӧр да Лунвыв Африкаын. Таысь кындзи, Конго ю вожын олӧны ичӧт тушаа пигмейяслӧн посни племяяс (тушаыс 142–145 см гӧгӧр). Кучикыслӧн рӧмыс налӧн абуджык сэтшӧм пемыд. Найӧ олӧны кыйсьӧмӧн да чукӧртӧны сёйны шогмана вӧлявыв быдмӧгъяс. Лунвыв Африкаса тырвыйӧ да джынвыйӧ овтӧминъясын кӧнсюрӧ мыйкӧ мында кольӧмаӧсь на бушменъяс да готтентотъяс. Налӧн кучикыс перкаль рӧма да сёрнитӧны асланыс кыв вылын. Тайӧ племяяссӧ пӧшти ставнас бырӧдӧмаӧсь Европаса оккупантъяс.

Европеечьясыс Африкаын абу уна (6 млн. кымын морт). Унджыкыс на пиысь вузасьысьяс, чинаяс да тышвыв йӧз, кодъяс зэв чорыда нартитӧны татчӧс йӧзсӧ. Пыр овны европеечьяс воӧны медсясӧ дзик войвыв да лунвыв Африкаса тропикувса климата регионъясӧ, кодсюрӧ овмӧдчӧны и Асыввыв Африкаса тшӧтшкӧс вывтасӧ, кӧні абу сэтшӧм жар. Дзик войвылас, Мушӧр саридз вадорын, олӧны прансузъяс да итальянечьяс, а Африка лунвылын — англичана да буръяс (Голландияысь воӧм йӧзлӧн потомокъяс).

Африкалӧн политика карта. Материклысь тӧдчана юкӧн босьтӧны Европаса канмуяслӧн колонияяс.

Африка мутаслысь коймӧд юкӧнсӧ асулалӧма Англия. Брит киподувса муяс куйлӧны медсясӧ Асыввыв Африкаын, а сідзжӧ Гвинея куръя вадорын.

Брит империяӧ пырӧ доминион Лунвыв Африкаса Союз (доминионъясӧн шусьӧны Брит империялӧн асвеськӧдлан юкӧнъяс). Но асвеськӧдлӧм вылӧ инӧдъясӧн сэні вӧдитчӧ сӧмын Европаса йӧз (англичана да буръяс); унджык олысьясыс, негръяс, дзик праватӧмӧсь.

Африкалысь коймӧд юкӧнсӧ кымын жӧ асулалӧма Франция. Прансуз колонияяс куйлӧны медсясӧ Африка рытыввылын. Франция киын сідзжӧ Мадагаскар ді.

Бельгия кутӧ зэв озыр колония — Бельгия киподувса Конго. На кындзи, Африкаын эмӧсь киподув муяс Испаниялӧн да Португалиялӧн, а сідзжӧ Италиялӧн.

Колонияясын вужвойтырсӧ вывті ёна нартитӧны. Европаса капиталистъяс мырддялӧны татчӧс олысьяслысь бурджык муяссӧ. Ӧткымын колонияясын негръясӧс вӧтлӧны налы вичмӧдӧм торъя му юкӧнъясӧ, кытысь разрешенньӧтӧг негр оз вермы мунны. Негръяслы пукталӧны гырысь вотъяс; медым мынтыны вотъяссӧ, налы быть лоӧ уджавны европеечьяслы. Кӧть оланпас серти верлунсӧ и бырӧдӧма, но збыльвылассӧ негръяс уналаын олӧны веръяс моз. Унаысь найӧс мырдӧн тшӧктӧны уджавны плантацияяс вылын, шахтаясын да рудникъясын, кодъяс ас киын кутӧны Европаса капиталистъяс, а кодъяс оз кӧсйыны уджавны тайӧ уджъяс вылас, зэв чорыда мыждалӧны.

Негръяс олӧны омӧлик керкашӧнъясын, тшыгъялӧны да страдайтӧны быдсяма висьӧмъясысь. Сы вӧсна мый юралысьяс лёк зверъяс моз нартитӧны татчӧс йӧзсӧ, Бельгия киподув Конгоса йӧз ХІХ нэм помын – ХХ нэм заводитчигӧн чиніс кык-куим пӧв. Ӧні колонияясын паськалӧ нартитысьяслы паныд войтыр мездан тыш.

Африкаын асшӧр канмуяслӧн лыдыс пыр содӧ. Йӧз лыд серти на пиысь медся ыджыдӧн лоӧ Египет (20 млн. морт). Сійӧ куйлӧ овтӧминъяс пӧвстын Нил юлӧн улыс юкӧнас да ёна нималӧ вылын качествоа хлопокӧн. Египет территорияті мунӧ Суэц канал, коді зэв важнӧй мореплаваниелы. Египетсянь лунвылын котыртчис ыджыд Судан канму (вӧвлӧм Англия-Египет киподувса Судан пыдди). Войвылас лоины Марокко да Тунис канмуяс, а рытыввылын, Гвинея куръя вадорын — Гана.

Абиссиния гӧравылын эм Эфиопия канму. Эфиопияса йӧз овмӧдчӧма медсясӧ тшӧтшкӧс вывтасъяс вылын (океан веркӧссянь 1700–2400 м вылнаын), кӧні климатыс небыд да тырмымӧнъя васӧд. Тані быдмӧны оливки да копей пуяс, паськалӧмаӧсь гӧрӧм муяс да садъяс. Жар, дзоньвидзалунлы абу лӧсьыд климата гӧравыв улыс юкӧнас овмӧдчӧмаӧсь этшаӧн.

Удж да могъяс.

1. Видзӧдлӧй Африкаса йӧз карта вылӧ (101 рис.) да висьталӧй, кӧні йӧзыс медся уна да кӧні медся этша.
2. Орччаӧдӧй картасӧ (101 рис.) политика картакӧд да висьталӧй, кутшӧм войтыръяс олӧны Войвыв да Рытыввыв Африкаса прансуз колонияясын, Бельгия киподувса Конгоын.
3. Орччаӧдӧй политика карта мупытшса озырлунъяс картакӧд (81 рис.) да висьталӧй, кутшӧм озырлунъяс эмӧсь Лунвыв Африкаса Союзын, Ганаын, Бельгия киподувса Конгоын да Войвыв Африкаса прансуз колонияясын.
4. Гижалӧй Африкалӧн контур карта вылӧ Египет, Судан, Эфиопия, Марокко, Тунис, Гана, Бельгия киподувса Конго да пасъялӧй (торъя штрихъясӧн) Ыджыд Бритмулысь киподув муяссӧ да Франциялысь киподув муяссӧ.