Вывті ыджыд материк-колонияын олысь йӧз бӧръя дас воясас пыр ӧтарӧ ёнджыка гӧгӧрвоӧны империализмлы паныда революция кось нуӧдӧм коланлун йылысь. Вермасьӧмыс лои збыльвылӧ революция сяма сӧмын сэки, кор Октябрся революция влиянньӧ улын медся водзынмунысь африкаса канмуясас мӧдіс котыртчыны да уджавны коммунист партия. Войвыв Африкаын 1925-ӧд воӧ мӧдісны кыпӧдчавны Рифф племяяс Францияса да Испанияса империализмлы паныд. Мароккоын империалистъяслы мойвиис пӧдтыны тайӧ кыпӧдчӧмсӧ сӧмын кузя война нуӧдӧм бӧрын. Африкаса канмуясӧ капитал ёна пырӧдчӧмкӧд тшӧтш пондіс кыптыны да быдмыны карса пролетариат. Кыптіс массӧвӧй забастовкаяслӧн гы, паськыда муніс Тунис да Алжир пасьта. Тайӧ жӧ канмуясас сувтӧны косьӧ и крестьяна. Египетын коммунист партияӧс вӧлі пасьвартӧма 1923–24-ӧд вв., но сійӧ бӧр вынсяліс да 1929-ӧд восянь пондіс чорыда уджавны, котыртны массаӧс ас бердас. Африка мӧдар помын — Лунвыв Африкаса Союзын — паськалӧ забастовочнӧй движенньӧ горнякъяс, кӧрт туйвывса да портъясса рабочӧйяс костын. Канмуас частӧ овлывлӧны ӧружйӧӧн косясьӧмъяс (Дурбан) фашистъяс да рабочӧйяс костын. Ёна мӧдіс паськавны нация вӧсна мездысян движенньӧ бритувса Асыввыв Африкаын, и весиг медся бӧрӧ кольӧм Африка юкӧнын, прансуз киподувса экваториальнӧй колонияясын, кӧні мӧдісны мунны массӧвӧй кыпӧдчӧмъяс негр йӧзлӧн. Нация кыпӧдчӧм да сылӧн вермӧм (победа), — шуӧма Коминтерн программаын, — вермасны восьтыны Африкаын социализмӧ туй капитализм стадия вуджтӧг, делӧ вылын кӧ лоӧ сетӧма налы ён отсӧг пролетариат диктатураа канмуяссянь».

Сахарасянь лунвывланьӧ Африкаын олӧны негръяс. Найӧ торъялӧны уна племенаяс вылӧ, племенаясыс жӧ пырӧны кык группаӧ: суданса негръяс тропикдорса Африкаын да банту негръяс, Лунвыв Африкаын. Негръяслӧн хамитъяскӧд сорасьӧмысь лоины эфиопъяс (абиссинечьяс), пемыд кучикаӧсь, но небыд чикыля юрсиаӧсь кыдзи еджыд расалӧн, а абу вурун сяма, кыдзи негръяслӧн. Омӧля сибалан юкӧнъясын Африкаын кольӧмаӧсь важ кадся племенаяслӧн колясъясыс: пигмейяс — Шӧр Африкаса вӧръясын, да бушменъяс — Африка лунвылын. Бушменъяс да негръяс сорасьӧмысь артмисны готтентотъяс.

Европеечьяс кутісны овмӧдчыны Африкаын ыджыдкодь массаясӧн ХVІІ нэм шӧрсянь, но сӧмын Африка лунвылын. Татчӧ воисны медвойдӧр Голландияысь колонистъяс, найӧс кутісны шуны буръясӧн. На бӧрся воисны англичана, да 1806-ӧд воӧ босьтісны Кап му.

1830-ӧд воӧ французъяс босьтісны Африка войвылысь Алжир. Вадоръясас уналаын тыдовтчисны испанечьяслӧн, португалечьяслӧн, прансузъяслӧн, англичаналӧн колонияяс. Но пытшкӧсса юкӧнъясыс дыр кольліны не сӧмын колонизируйттӧг, но и тӧдмавлытӧг. ХІХ нэмся 40-ӧд вояссянь капиталистъяс пондісны мӧдӧдавлыны Африкаӧ ветлысь-мунысьясӧс да миссионеръясӧс. Сы бӧрти, тӧдмалӧм муяссӧ мӧдісны босьтавны Европаса торъя канмуяс.

Ӧнія кадӧ Африкаын лыддьысьӧ 3 асшӧр канму — Египетса королевство, Абиссинияса империя да Либерияса негр республика. Но Египет збыльвылӧсӧ лои Англиялӧн колония. Абиссиния да Либерия босьтӧны 1 млн. кв. км. неуна унджык, либӧ ⅟₃₀ Африкалысь, да и тані империалист канмуяслӧн влиянньӧыс ыджыд. 29 млн. кв. км. мында лоӧ европаса капиталист канмуяс колонияяс улын. Пӧшти ӧткодьӧсь ыджда сертиыс прансузъяслӧн да англичаналӧн колонияяс. Прансуз колонияяс вылӧ воӧ 11,5 млн. кв. км, англичана колонияяс вылӧ Египеткӧд — 11 млн. кв. км, Египеттӧг — 10 млн. кв. км. Сэсся мунӧны Бельгиялӧн колонияяс — 2,1 млн. кв. км, Португалиялӧн — 2,2 млн. кв. км, Италиялӧн — 1,6 млн. кв. км да Испаниялӧн колонияяс — 0,3 млн. кв. км.

Пытшкӧс Африкаысь прӧдуктъяс петкӧдӧм вылӧ империалистъяслӧн вӧчалӧма кӧрт туйяс. Медся тшӧкыд кӧрт туй везйыс лоӧ Войвыв да Лунвыв Африкаын, но кӧрт туйяс нюжӧдӧма и тропикдорса Африкаын.

Тайӧ туйясыс лоӧны мыйкӧ мында содтӧдӧн ва туйяслы. Найӧ служитӧны юясвывса коськъяса инъяс гӧгӧртӧм вылӧ, юяслысь ёна кытшола инъяс (кыдзи Конго ю) дженьдӧдӧм вылӧ да гырысь туйяс саридз вадоркӧд йитӧм вылӧ. Но медсясӧ найӧ асвыйӧна кузь кӧрт туйяс. Ӧти татшӧм туйыс мунӧ Африка вомӧн Бейрасянь, Индия океан вылын, Атлантика океанвывса Бенгуэлаӧдз. Медся уна экваторса туйяс лоӧ Бельгия киподувса Конгоын да англичана колонияясын. Англия ӧні пӧртіс олӧмӧ ассьыс важысянь мӧвпалан «К–К туй» плансӧ, сійӧ дзоньнас мунӧ англия киподув муясӧд Африка войвывсянь (Каир) дзик лунвылӧдзыс (Кептоун). Ӧні тайӧ абу на дорвыв кӧрт туй, а ӧтласа (комбинируйтӧм) туй: кӧрт туй, паракод да автомобиль туй.

Африка войвылын лоӧны Войвыв Африкаса прансуз колонияяс, Италиялӧн колония Ливия (Триполитания) да Египет. Прансуз Войвыв Африка тэчасӧ пырӧны Мушӧр саридз бердса гӧраяса канмуяс — Марокко, Алжир да Тунис — и лунвывланьын куйлысь Сахара. Марокко, Алжир да Тунис — видз-му вӧдитан да сад вӧдитан канмуяс. Пуяс пытшкысь медводдза местаын лоӧ оливки пу, сэсся апельсин, лимон да мукӧд лунвылын быдмысь фрукта пуяс. Оазисъясын, Сахаракӧд вежтасын, вӧдитӧны финик пальмаяс. Европаысь колонистъяслы зэв тӧдчанаӧн лоӧны виноград вӧдитӧм да вина вӧчӧм.

Францияса веськӧдлысь котыр мырддис муяссӧ вужвойтырлысь да мыйкӧ мында прӧста сеталіс, да донтӧм донысь вузаліс гырысь юкӧнъясӧн прансуз капиталистъяслы. Видз-му овмӧсса уджъяс вылас батракъясӧс босьталӧны воддза му кутысьяс пӧвстысь — берберъясӧс, а сідзжӧ Италияысь да Испанияысь иммигрантъясӧс. Вужвойтырсӧ наросьнӧ видзӧны улі культура тшупӧдын. На вылын сувтӧдӧма чорыд видзӧдӧм. Кольӧма и сэтчӧс веськӧдлысьясӧс, но найӧ удж бӧрся видзӧдӧны чина прансузъяс.

Италия киподувса Ливия сӧмын вадор увтас полосаын лоӧ бура чужтан мусинма страна, кӧні мунӧ му вӧдитӧм да сад вӧдитӧм. Коляс мутасыс джынвыйӧ (тані — кочевӧй скӧт видзӧм) да тырвыйӧ овтӧмин улын.

Египет — куйлӧ Африка асыв-войвылын Нил ю кузя, — зэв тӧдчана колония Англиялӧн. Египет пыр мунӧ медшӧр туйыс Индияӧ — Суэц канал. Индия бӧрын Египет — Англиялы хлопок сетысь медся тӧдчана колония. Египетӧн збыльвылӧ веськӧдлысьыс лоӧ не Египетса король, а Англияӧн пуктӧм чиновник, сылысь юралӧмсӧ видзӧ Египетын сулалысь англичаналӧн тыш вынъяс.

Египет кык мындаӧн ыджыд Немеч муысь, но олысьясыс сэні олӧны сӧмын векньыдик полоса вылын Нил ю кузя. Олысь тшӧкыдлуныс тайӧ полосаас кайӧ 400 мортӧдз 1 кв. км вылӧ. Египетын медся гырысь каръясыс Африкалӧн: Каир, юркар, 1 млн. олысьысь уна да Александрия — гавань, 600 сюрс олысь.

Му вӧдитӧм мунӧ кӧтӧдӧм муяс вылын. Помӧдъясӧн, му кӧтӧдӧм вылӧ, Нил юкӧнын вӧчӧма зэв ыджыд ты, сэсянь васӧ лэдзӧны муяс вылӧ. Му юкӧнъяс крестьяналӧн вывті посниӧсь. Хлопок ньӧбӧмӧн англияса капиталистъяс тшӧктісны крестьянаӧс вуджны медзэвсӧ хлопок вӧдитӧм вылӧ. Хлопок петкӧдсьӧ. Татчӧс индустрия пӧдтӧма английскӧй буржуазияӧн.

Лунвывланьын шӧр да вылыс Нил кузя куйлӧ Англия да Египет киподувса Судан. Суданса йӧз дыр вермасисны Англия ки улӧ сюрӧмысь. Кыпӧдчӧмсӧ вӧлі пӧдтӧма вир пытшкын да би пытшкын: му вылысь «чышкыштӧма» вӧлі некымын кар да сюрсъясӧн сиктъяс, виӧма каратель экспедицияясӧн уна миллион мортӧс.

Суданӧс англичаналӧн пӧртӧма сэтшӧм жӧ хлопок вӧдитан странаӧ, кыдзи и Египетӧс.

Англия да Египет киподувса Судан лоӧ Суданлӧн асыввыв юкӧныс, тропикдорса вӧньын. Рытыввыв юкӧнас лоӧны прансуз колонияяс — Экваторбердса Прансуз Африка да Прансуз Судан. Гвинея куръя вадор пӧлӧн лоӧны прансузъяслӧн да англичаналӧн колонияяс да негръяслӧн республика Либерия. Англичана колонияясысь медся ыджыд — Нигерия, Нигер ю улыс пом вадор пӧлӧн. Гвинея куръядорса колонияясын англияса капиталистъяс лӧсьӧдісны тропикдорса культураяса, торъя нин какао плантацияяс.

Кызвын муыс Либерияын ньӧбалӧма америкаса капиталистъясӧн тропикдорса культураяса плантацияяс лӧсьӧдӧм вылӧ. Тайӧн асвыйӧна олӧм Либериялӧн помасис.

Тропикдорса Африкалӧн став асыввылыс, Индия океансянь Африкаса ыджыд тыясӧдз, англичана колонияяс улын. Суданын моз жӧ, англияса буржуазия мырсьӧ паськӧдны тані хлопок вӧдитӧм.

Тропикдорса колонияясын, кыдзи англичаналӧн, сідз жӧ и прансузъяслӧн, медшӧр озырлуннас лоӧны тропикдорса быдмӧгъяс. Найӧ сетӧны медся тӧдчана петкӧданторъяссӧ. Англичана колонияясысь петкӧданторъяссьыс джынсяыс унджыкыс воӧ вӧдитан быдмӧгъяс вылӧ, Франция киподувсаясысь ¾ воӧ аскежысь паськалысь быдмӧгъяс вылӧ, ⅕ — вӧдитан быдмӧгъяс вылӧ.

Конго ю бассейн — Бельгиялӧн колония. Конго зэв озыр: тропикдорса культураясысь ӧтдор эм ыргӧн, озысь. Тайӧ озырлунъяссӧ эксплуатируйтӧны франко-бельгияса да англо-америкаса капиталъяс; Конгоын нюжӧдӧма налӧн кӧрт туйяс. Нюжӧдӧмыс сувтіс 10 сюрс негр лов, кодъяс куліны тшыгъялӧмла да пӧрӧс сяма висьӧмъясысь. Кӧрт туйвывса да плантацияясса уджъяс вылӧ негръясӧс вайӧдӧны кӧрталӧмӧн. Татшӧм жӧ мырдӧна удж нуӧдан ног и мукӧд колонияясын Африкаын.

Абиссиния. Абиссиния гӧравылын, Лӧз Нил вылыс пом кузя, сулалӧ Абиссиния, кодлӧн асвыйӧна олӧмысь кольыштӧма на ещӧ вуджӧрыс. Тайӧ феодал-рӧдвывса оласнога империя. Медшӧр озырлуныс — быдмӧг культураяс да мупытшса перъянторъяс. Тайӧ торъясыс кыскӧны суйӧрсайса капиталистъясӧс. Бельгияса капиталистъяс курыштісны хлопок да кофе плантацияяс. Банкъяс, кӧрт туй, пошта да телеграф — Францияса, Англияса да Италияса капиталистъяс киын.