Мувыв куйланін. Му шар веркӧс вылас Африкалӧн куйланіныс, став мукӧд материк серти, зэв аслыспӧлӧс. Сӧмын сійӧс ӧтнассӧ пӧшти шӧрӧдыс вомӧналӧ экватор. Сылӧн медылі чутъяс войвылас да лунвылас пӧшти ӧтылнаынӧсь экваторсянь. Африкалӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ кык тропик костын экваторса, экваторувса да тропикдорса вӧньясын. Сӧмын войвыв да лунвыв помъяс пырӧны тропикувса вӧньясӧ.

Нульӧд меридиан мунӧ Африка рытыввывті. Материклӧн войвыв юкӧныс некымын сюрс километра кузя нюжалӧма рытыввывсянь асыввылӧ. Лунвывланьыс материкыс векняммӧ. Сідзкӧ, Африкалӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ экваторсянь войвылын.

1. Тӧдмалӧй ылнасӧ Альмади нӧрыссянь (рытыввылын) Хафун нӧрысӧдз (асыввылын). 1°  параллель мегырлӧн кузьта тайӧ широтаясын матӧ 109,6 км гӧгӧр. 2. *Тӧдмалӧй сідзжӧ тайӧ медылі чутъяслысь координатаяс. Пасйӧй контура карта вылӧ текстын тӧдчӧдӧм объектъяссӧ.

Европаысь Африкасӧ торйӧдӧ ляпкыд и векни Гибралтар вис да Мушӧр саридз. Асыв-войвылын векни Суэц вуджанін йитӧ сійӧс Евразиякӧд. Войвыв Африкаса, Лунвыв Европаса да Лунвыв Азияса быдмӧг да пемӧсулов унаторйӧн ӧтсямаӧсь, тайӧ и гӧгӧрвоана, куимнан регионыс матын куйлӧны да. Тайӧ тӧдчӧ и Войвыв Африкаса олысь котыр тэчасын, сылӧн культураын да кывйын. Мукӧд материкъясысь Африка торйӧдӧма паськыд океанъясӧн.

Мусерпас да Мирса океан йылысь тӧдӧмлунъяс серти индӧй: 1. Кутшӧм океанъясӧн да саридзьясӧн мыськавсьӧ Африка, кутшӧм налӧн аслыспӧлӧслунъяс материк вадор пӧлӧн, пырсяджык да медся джуджыдінъяс Мушӧр да Гӧрд саридзьясын? 2. Шуӧй Африка вадор пӧлӧн мунысь океанса визувъяс. Кыдзи найӧ вермӧны тӧдчыны материк ывлавылын?

Африка бердса ваясын уна чери (сардина, тунеч, акула), паныдасьлӧны дельфинъяс. Саридз вомӧн кызвыйӧ и вузасьӧны мукӧд канмуяскӧд. Ыджыд тӧдчанлун мирса судноветлӧмлы лои Суэц каналлӧн, кодӧс вӧлі кодйӧма Суэц вуджанін вомӧн ХІХ нэмын. Сы кузя мирса уна канму кыскалӧны ассьыныс нӧбасъяссӧ.

Африкалӧн вадор визьыс абу ёна чуклясяна: эм ӧти ыджыд куръя — Гвинея куръя, коді оз пыдӧ пыр косінӧ, да ӧти ыджыд кӧдж — Сомали, коді чурвидзӧ Индия океанӧ. Тайӧ лоӧ падмӧдӧн саридз портъяс лӧсьӧдӧмлы.

Шуӧй Африкалысь важся канмуяс, а сідзжӧ тіянлы тӧдса йӧзсӧ, кодъяс туялӧмаӧсь материксӧ.

Суйӧрсайса ветлысь-мунысьясӧн Африкасӧ туялӧм. Важысянь Африкаыд кыскӧма интерес Лунвыв Европаса да Рытыв-Лунвыв Азияса войтырлысь. Тайӧ войтыръяс бура тӧдлӧмаӧсь Африкалысь войвыв да мыйтакӧ асыввыв вадор муяссӧ. Кор португалечьяс пондісны корсьны саридз туй Индияӧ, код озырлун йылысь ветлӧмаӧсь легендаяс, Африка вадор муяс йылысь тӧдӧмлунъяс европеечьяслӧн содӧмаӧсь. XV нэм чӧжӧн португалсаяс вочасӧн вешйӧмаӧсь лунвывланьыс. Рытыввыв вадор муясысь найӧ медводдзаӧн кыскӧмаӧсь Европаӧ ыджыд чукӧр рабъясӧс. Тайӧ кадсяньыс заводитчӧ историяса янӧдана лист бок — веръясӧн вузасян кад, коді нуӧма уна миллион морт лов.

1498ʼ воын португалса саридзвуджысь Васко да Гама, Индияӧ саридз туй восьтӧмсӧ сигӧрталігмоз кытшовтӧма Лунвыв Африкасӧ, мунӧма материк асыввыв вадор пӧлӧн, европеечьяс пиысь медводдзаӧн вуджӧма Индия океан да воӧдчӧма Индостан вадоръясӧдз. Тадзи вӧлі восьтӧма Индияӧ саридз туй да тӧдмалӧма материклысь дорӧсъяссӧ лунвылас.  XVI нэмсянь европаса вервузалысьяс пондӧмаӧсь петкӧдны Африкаысь рабъяссӧ Америкаӧ. Найӧ тӧдлӧмаӧсь сӧмын ӧткымын интас рытыввыв вадор муясысь — нималана вер вузаланінъяс, кытысь позьӧ вӧлі клянича сикӧтшысь да мукӧд донтӧмторъясысь ньӧбавны веръясӧс.

Африка пытшкӧсса районъяссӧ европеечьяс кутасны тӧдны сӧмын XIX нэм помын, сэк тай Европаын ӧдйӧ сӧвмысь канмуяслы ковмӧмаӧсь муяс, кытысь позис донтӧм-донысь перйыны индустриялы колана сырьё да барышӧн вузавны дась тӧварсӧ.  XIX  нэм шӧрын ӧткымынысь ветлӧма континент пыдіас Англияса нималана туялысь Давид Ливингстон. Сійӧ вуджӧма Лунвыв Африкасӧ рытыввывсянь асыввылӧ, туялӧма Замбези ю, восьтӧма сы вылын мича ыджыд борган, кодӧс шуӧма Викторияӧн, гижалӧма Конго (Заир) ю катыдсӧ, Ньяса ты да мук. Сійӧ ёна кӧсйӧма аддзыны, кысянь боссьӧ Нил — Африкаса нималана юыс, но кулӧмыс торкӧма сылы пӧртны тайӧс олӧмӧ.

Ливингстон туялӧмъяс сетӧмаӧсь уна выль да интерес ышӧданторсӧ география наукалы материкса сэки тӧдтӧм на районъяс йылысь. Ливингстон гуманнӧя волысьӧма Африкаса вужвойтыркӧд да вӧлі суйӧрсайса ветлысь-мунысьяс пиысь зэв гежӧдӧн, кодӧс радейтісны да пыдди пуктылісны Африкаса олысьяс.

Сэсся экваторбердса Африка йылысь тӧдӧмлунъяс вӧлі паськӧдӧма да джудждӧдӧма англо-америкаса экспедиция удж дырйи, кор дзоньнас туяласны Виктория да Танганьика тыяс, восьтасны Рувензори гӧра массив, тӧдмаласны муяссӧ Конго да Нил ю катыдысь.

Роч ветлысь-мунысьясӧн да туялысьясӧн Африкатӧ тӧдмалӧм. Ыджыд пай Африкаса ывлавыв да йӧз олӧм тӧдмалӧмӧ пуктӧмаӧсь роч туялысьяс.  Найӧ пуктӧмаӧсь  ас водзаныс мог велӧдны ылі, тӧдмавтӧм канмуяс да чукӧртӧм материалсӧ козьнавны став мортуловлы. Роч туялысьяс пиын торъя инсӧ босьтӧ Юнкер Василий Васильевич. Сійӧ ветлӧма Шӧр да Асыввыв Африкаӧд XIX нэм помын, чукӧртӧма интереснӧй мыччӧдъяс материк тайӧ районъясса вӧр-ва да сэтчӧс йӧз йылысь, видласьӧма гидрология да метеорология боксянь. Ыджыд пай материк асыв-войвыв юкӧнсӧ туялӧмӧ пуктӧмаӧсь Ковалевскӧй Егор Петрович, Елисеев Ӧльӧксан Васильевич да мукӧд тӧдысь йӧз.

Африкаса ывлавыв да сэтчӧс олысьясӧс туялӧмын зэв ыджыдӧсь и  сӧвет кадся тӧдысь йӧзлӧн шедӧдӧмторъяс. 1926–27ʼ воясӧ материк асыв-войвыв юкӧнӧ вӧлі котыртӧма экспедиция культура быдмӧгъяс туялӧм могысь. Сэні юрнуӧдӧма ыджыд нима тӧдысь морт Вавилов Николай Иванович. Вӧлі чукӧртӧма культура быдмӧгъяссӧ 6000-ысь унджык образечьяс. Н. И. Вавилов тӧдмалӧма, Эфиопияыд пӧ вӧлӧма шобді дона (чорыд) сортъяс чужанінӧн. Африкаса уна канмуын роч туялысьяс уджалӧмаӧсь дай ӧні уджалӧны, отсалӧны Африкаса том канмуяслы туявны мусин, пытшкӧсса ваяс, быдмӧг да пемӧсулов, корсьны мупытшса озырлунъяс да с. в. (Видзӧдӧй карта серти (в. 5ʼ серп.), кутшӧм маршрутъяс серти ветлісны Африка туялысьяс.)

Удж. 1. Мыйӧн аслыспӧлӧс Африкалӧн мувыв куйланіныс? 2. Тӧдмалӧй Мадагаскар ділысь мувыв куйланінсӧ. 3. Кутшӧм роль Африкасӧ туялысьяслӧн, суйӧрсайсалӧн да рочлӧн?