1. Кутшӧм минералъяс да из сикасъяс тіянлы тӧдсаӧсь? Кытысь лоины тайӧ из сикасъясыс?
2. Кутшӧм мупытшса озырлунъяс перйӧны тіян интасын?

1. Мыйысь тэчӧма му кышыс? Му кышыс став кызта вомӧн тэчӧма быдсикас изъясысь. Найӧ торъялӧны аслунъяс (свойствояс), тэчасног да артманног сертиныс. Излӧн пытшкӧсса тэчасыс овлӧ зэв дзуг, сэні ӧтсор вермӧ лоны некымын минералӧн.

Излӧн тэчасыс да аслуныс сы сайын, кутшӧмӧсь тэчас да аслунъясыс сы пытшса минералъяслӧн. Минералъяс торъялӧны чорыдлун, топыдлун, рӧм, дзирдаланлун, сывдан температура да мукӧд аслунъяс серти.

Быд из сикас тэчӧма куш сылы лӧсялана минералъясысь, му кышын ӧткодь из сикасъяс куйлӧны куш налы лӧсялана инъясын. Мыйла нӧ изъясыс торъялӧны аслунъяс серти да куйлӧны торъя инъясын? Изъяслӧн унасикаслуныс да налӧн куйланінъяс сы сайын, кӧні да кутшӧм гӧгӧртасын найӧ артмӧмаӧсь да кыдзикӧн сэсся вежсьӧмаӧсь, м. ш. артмӧмыс тані — медся тӧдчанатор.

Артмӧм сертиныс став изйыс юксьӧ куим группа вылӧ: магма помысь, пуксялӧм помысь да пӧртчӧм помысь артмӧм изъяс.

2. Магма изъяс. Кор магмаыд Му пыдіысь кыпӧдчӧ му кышса вылыс пӧвстъясӧ, сійӧ воштӧ шоныдсӧ да пондӧ кӧдзавны. Магма изъяс — сэтшӧм из сикасъяс, кодъяс артмӧмаӧсь магма кӧдзалігӧн да чорзигӧн. Магмаыс кӧ кыпӧдчӧма му веркӧсӧдз да ыльгӧма сыысь, сійӧ кӧдзалӧ вель ӧдйӧ да оз артмӧд либӧ пӧшти оз артмӧд кристаллъяссӧ. Ыльгӧмӧн (эффузивнӧя) артмӧм изъяс пӧвстын базальт, андезит, липарит, пемза да м. т. Но магма сывдас оз быд пӧрйӧ удит воӧдчыны Му веркӧсӧдз, сэки сійӧ кӧдзалӧ ньӧжйӧджык. Му пытшкас кынмӧм магмаысь артмӧны пыдіса из сикасъяс: габбро, диорит, гранит. Найӧ тэчӧмаӧсь гырысь кристаллъясысь. (Видзӧдлӧй гранит вылӧ. Корсьӧй сыысь быдсикас минералысь кристаллъяс).

Магма изъяссӧ, налысь тэчасног да аслуннысӧ туялігӧн йӧзыс вермӧны водзвыв висьтавны, кӧнджык колӧ корсьны му пытшкысь сійӧ ли мӧд перъянторсӧ. Магма изъяссӧ туялӧмыс сетӧ позянлун быттьӧкӧ кыйкнитны Му пыдіас да тӧдмавны, кыдзи сэні мунӧны быдпӧлӧс процессъяс, мыйысь артмӧны уна сикас минералъясыс.

3. Неджӧг изъяс. Татшӧм из сикасъясыс артмӧны океан, саридз ли мукӧд ваяс пыдӧсӧ дай косӧд веркӧсас неджӧг моз пуксьӧмторъясысь.

Тӧв да визувтан ва помысь, температура вежласьӧмысла да мукӧдтор мӧрччӧмысь киссьӧны кыртаяс-крежъяс. Изъяслысь жуглӧссӧ нуӧны шоръяс да юяс, сійӧ неджӧг моз пуксялӧ лайковъясӧ да увтасінъясӧ. Пуксялӧм жуглӧсыс — щебень, гальки, лыа, сёй да мук., — тайӧ жуглӧс из сикасъяс. Вочасӧн найӧ топалӧны да цементсялӧны, вылынджык куйлысь пӧвстъяс личкӧны да. Тадзи артмӧны мукӧд пӧлӧс жуглӧс изъяс, шуам, лыа из.

Саридзын, океанын да кӧнсюрӧ тыясын ваас сывдӧма уна сикас химияса торъяс. Вааинъяс косьмасны кӧ, тайӧ торъясыс кристалл сяма неджӧг моз кольӧны эрдаммӧм пыдӧсаныс. Вочасӧн найӧ топалӧны, вежсьӧны да пӧртчӧны минералъясӧ да изъясӧ (гипс, пуан сов да мук.). Татшӧмторъяссӧ шуам химияса из сикасъясӧн. (Орччаӧдӧй гипс да гранит. Мыйӧн найӧ торъялӧны?). Химияса да жуглӧс изъяс артмӧны оз органическӧя.

Неджӧг изъяс, лоӧны кӧ найӧ организмъяс олӧм помысь, позьӧ шуны органика изъясӧн. Найӧ лоӧны быдмӧг-пемӧс колясъясысь либӧ сыысь, мый ловъя ловъясыс кольӧмаӧсь оліганыс. Татшӧм изъяс пиын извесьт из, из шом, сотчан сланеч да мук.

Неджӧг из сикасъяссӧ да на пытшкӧ быдмӧг ли пемӧслысь колясъяс туялігтыр тӧдысь йӧз вермӧны стӧчмӧдны, корджык сэн ли тан вӧлӧма саридз, да кор сы пыдди лоӧма косін. Ловъя организм колясъясысь позьӧ тшӧтш тӧдмавны, вӧлі тайӧ саридзыс кӧдзыд али шоныд. Сідзкӧ неджӧг изъяссӧ туялӧмыс отсалӧ восьтыны миянлы важся кадӧ Му сӧвмӧмлысь историясӧ.

4. Пӧртчӧмӧн (метаморфическӧя) артмӧм изъяс. Мед кӧть кутшӧм чорыдӧсь изъясыд, сюрасны кӧ найӧ мӧд сикас гӧгӧртасӧ, вежсьытӧг оз овны. Кор му веркӧсса из сикасъяс му кыш вӧрӧмысла шедӧны пыдіас, вылынджык куйлан мукӧд изъяс личкӧмысь найӧ вермасны вежсьыны. Татшӧм вежсьӧмъясыс мунӧны зэв ньӧжмыда — уна дас дай уна сё миллион во чӧжӧн. Личкӧмысла да ыджыд шонтӧгысла излӧн лоӧны выль аслунъяс: извесьт изйыс пӧрӧ мраморӧ, лыа изйыс — кварцитӧ, сёй — сёйӧд сланечӧ, гранит — гнейсӧ да м. т. Изъяс, кодъяс артмӧмаӧсь мӧд изъясысь тэчас либӧ аслунъяс вежсьӧмысла, шусьӧны пӧртчӧмӧн либӧ метаморфическӧя артмӧм изъясӧн (элл. «метаморфоз» — пӧртчӧм).

Пӧртчӧмӧн артмӧм изъяс туялігӧн тӧдысь йӧзыс вермӧны вӧчны кывкӧртӧд, кыдзи вежсьӧма гӧгӧртасыс, кытчӧ сюрӧма изйыс, тӧдмавны, кутшӧм процессъяс мунісны водзджык Муын.