1. Петкӧдлӧй мусерпасысь Конго (Заир), Нил, Замбези, Нигер ю вожъяс да тӧдчӧдӧй налысь вежтасъяс контура карта вылӧ. 2. Петкӧдлӧй, кутшӧм йитӧд овлӧ ю да рельеф костын. 3. Кыдзи юяс йитчӧны климаткӧд?

Медшӧр ю системаяс. Африкаын уна ыджыд ю. Ю везйыс куйлӧ материк мутасын оз быдлаын ӧтмындаӧн. (Гӧгӧрвоӧдӧй мыйла.) Материк веркӧсысь 1/3-ыс ортсыӧ визувттӧмин.

Мирса медкузь юыс — Нил (6671 км). Сійӧ боссьӧ Асыввыв Африкаса тшӧтшкӧс вывтасын да визувтӧ Виктория ты пыр. Катыдас, ю сьӧртъясті улӧ лэччигмоз артмӧны коськъяс да борганъяс. Шыльыдінӧ петӧм бӧрын сійӧ визувтӧ ньӧжйӧ да лӧня, нимыс сылы лоӧ Еджыд Нил. Хартум кар весьтын юыс ӧтлаасьӧ медыджыд вожыскӧд — Лӧз Нилкӧд, коді лэччӧ Эфиопия гӧравылысь. Еджыд да Лӧз Нилъяс ӧтувтчӧм бӧрын юыс лоӧ кык пӧв паськыд да шусьӧ нин дженьыда — Нил. Визувтанін шӧр юкӧнын Нил кырӧдӧ чорыд изсикасысь тэчӧм плато, та вӧсна тані вӧліны суднояслы ветлыны падмӧдан коськъяс. Ӧні, Асуанас помӧд пуктӧм бӧрын, судноясӧн вӧтлыны лои кокниджык. Кывтыдас юыс шлывгӧ лӧня. Мушӧр саридзӧ усигӧн сійӧ вожалӧ ыджыд дельтаӧн, кӧні уна дас сюрс во сайын вӧлі Мушӧр саридзлӧн куръя.

Коркӧ Нил вӧлӧма нӧдкывйӧн Войвыв Африкаса олысьяслы дай европеечьяслы. Найӧ аддзисны, кыдзи овтӧминысь шлывгӧ тыр ваа ю, коді пакталігмоз да му пытшкӧ йиджигмоз воштӧ уна ва, но оз быр, кӧть и сэтъясті пӧшти оз зэр. Найӧ гӧгӧрвоӧдӧмаӧсь тайӧ гуся вынъяс пырӧдчӧмӧн да енмӧдӧмаӧсь юсӧ. (А кыдзи ті гӧгӧрвоӧданныд тайӧторсӧ?) Канмуяслы, кыті сійӧ визувтӧ, Ниллӧн тӧдчанлуныс ыджыд и овмӧсын. Зэв важысянь нин юысь ванас вӧдитчӧмӧсь муяс кӧтӧдӧм вылӧ, муыс тані вына тшӧтш Нилӧн ваяна нюйт весьтӧ. Визувтан ног регулируйтӧм да муяс кӧтӧдӧм могысь ю торъя юкӧнъясын вӧчӧмаӧсь помӧдъяс, канаваяс, на пӧвстысь унаыс уна сюрс вося нин.

Африкаын медся уна ваа, а кузьта серти мӧд ю — Конго (Заир) (4320 км). Уна ваалун серти да бассейн ыджда сертиыс сійӧ сетчӧ сӧмын Амазонкалы. Юыс кыклаті вомӧналӧ экватор да во гӧгӧр чӧж уна ваа. Конго (Заир) ю визувтӧ тшӧтшкӧс вывтас тшупӧдъясӧд, та вӧсна сы вылын уна коськ да борган. Суднояслы позьӧ ветлыны сӧмын ӧткымын юкӧнӧдыс. Юыс торъялӧ Нилысь сійӧн, мый оз вожав дельтаӧн, сыӧн гудыр дуб ваяс паськыд визулӧн мунӧны ылӧдз Атлантика океанӧ.

Кузьта да бассейн ыджда серти коймӧд юыс Африкаас — Нигер. Шӧракостас визувтігӧн тайӧ шыльыдінса кодь ю, а катыдас да кывтыдас сы вылын уна коськ да борган. Зэв ыджыд кост визувтігӧн юыс вуджӧ кос мутасъяс, та вӧсна сійӧ ёна колана му кӧтӧдны, сы могысь ю вылас лӧсьӧдӧма помӧдъяс да кӧтӧдан канаваяс.

Замбези — Африкаса медся ыджыд ю, коді визувтӧ Индия океанӧ. (Мыйӧн ті тайӧс гӧгӧрвоӧданныд?) Тані эм мирса медся гырысь борганъяс пӧвстысь ӧти — Виктория. Паськыд визулӧн (1800 м) юыс усьӧ  120 м вылна тшупӧдсянь вӧсни потасӧ, коді вомӧналӧ сылысь воргасӧ. Борган шы кылӧ уна километр сайсянь. Усян ва кыпӧдӧ уна сё метра вылнаӧдз  посньыдик резсян войтъясысь зэв-зэв ыджыд сюръяяс. Наын тӧдчысь шонді югӧръяс артмӧдӧны уна рӧма ӧшкамӧшка. Татчӧс олысьяс шуӧны боргансӧ «гымалан тшын». Боргансянь кывтыд лӧсьӧдӧма помӧдъяс, гидроэлектростанцияяс да вавидзанін.

Тыяс. Пӧшти став гырысь тыыс Африкаас куйлӧны Асыввыв Африкаса тшӧтшкӧс вывтасса потласян зонаын. Та вӧсна налӧн гуранъяс кузьмӧс модааӧсь. Тайӧ тыяссӧ векджык дорӧсалӧма джуджыд да зӧм гӧраясӧн. Найӧ зэв пыдынӧсь да вывті кузьӧсь. Шуам Танганьика ты, 50–80 км пасьта дырйи сійӧ нюжалӧ 650 км кузьта. Дуб ваа тыяс пӧвстын сійӧ мирас медся кузь. Пыдна сертиыс (1435 м) Танганьика сетчӧ сӧмын Байкаллы. Сійӧс дорӧсалысь гӧраяс кыпалӧны 2000 м джудждаӧдз.

Виктория ты — мутас сертиыс Африкаын медыджыд. Сылӧн гураныс куйлӧ оз потӧминын, а платформаса алькӧс лайколын.  Та вӧсна тыыс абу пыдын (шӧр джудждаыс 40 м), вадоръяс ньывкӧсӧсь да чуклясянаӧсь. Ураган сяма тӧвъяс, тшӧкыда гым-чардӧн тшӧтш, кыпӧдӧны ты вылас зэв ыджыд штормъяс.

Чад ты — ляпкыд, 4-7 м пыдна. Сылӧн ыдждаыс енэжва киссьӧмысла да сыӧ усян юяс ойдлӧмысла ёна вежласьӧ, зэра кадӧ корсюрӧ ыдждӧ пӧшти кык пӧв. Тылӧн вадоръяс ёна нюрзьӧмаӧсь.

Юяслӧн да тыяслӧн тӧдчанлуныс татчӧс йӧз олӧмын. Сэні Африкаас, кӧні енэжва усьӧ этша, пытшкӧсса ваясӧн вӧдитчӧны му кӧтӧдӧм могысь. Торйӧн коланаӧсь та боксянь Нил, Нигер, Замбези. Нил вадоръяс пӧлӧн пӧшти став Сахара вомӧн нюжалӧ оазис, Нилса ваӧн кӧтӧдана бура чужтан муяса. Африкаса юяс озырӧсь гидроэнергияӧн. Торйӧн ыджыд налӧн видзасыс Конго (Заир) ю бассейнын. Уна ю да ты — вавыв туйяс. Юясын да тыясын тырмымӧн чери, коді африканечьяслы зэв тӧдчана пӧткӧдчантор. Дуб ваясысь чери кыйӧм серти Африкаыд сетчӧ сӧмын Азиялы.

Тропикдорса овтӧмин сяма климат мутасъясын ваӧн могмӧдан дзик ӧти ӧшмӧсӧн лоӧны мупытшса ваяс.

Туялысьяс арталӧм серти, Сахара шӧр юкӧнын мупытшса ваяслӧн видзасыс зэв-зэв ыджыд, сійӧ тырмас быдтыны видз-му культураяс да паськӧдны садъяс.

Удж. 1. Подулалӧй, Замбези ю, Танганьика да Чад тыяс босьтӧмӧн, мый юяс да тыяс йитчӧмаӧсь рельефкӧд да климаткӧд. 2. Сетӧй характеристика Замбези юлы (плансӧ в. содтӧдын). 3. Кутшӧм картаясӧн ті вӧдитчанныд юяс гижалігӧн?