1. Лыддьӧдлӧй Африкалысь вӧр-ва зонаяс. Мыйӧн аслыспӧлӧс материк вылас налӧн куйланіныс? 2. Кутшӧм йитӧдыс эм климат вӧнь да вӧр-ва зона костын? 3. Висьталӧй, мый серти медсясӧ тӧдчӧны татшӧм зонаяс: экваторбердса вӧръяс, саваннаяс, тропикдорса овтӧминъяс.

Экваторбердса вӧръяс куйлӧны Конго (Заир) ю вожын экваторсянь ӧтар-мӧдарас да Гвинея куръя пӧлӧн, экваторсянь войвылас. Зонаыс артмӧма, во гӧгӧр чӧж татчӧ уна шоныд да васӧд локтӧ да.

Экваторбердса вӧръяс Африкаын тэчас серти унапӧлӧсаӧсь. Куш пуясыс тані матӧ 1000 сикас. Вылысса тшупӧд артмӧдӧны фикусъяс, пальмаяс да мукӧд. Улысса тшупӧдын быдмӧны бананъяс, пу коддьӧм лудіктурунъяс, лианаяс, кодъяс гирляндаясӧн пуяс вылысь ӧшйӧмӧн, вӧчӧны тшем вӧрсӧ кытсюрӧ мунны позьтӧмӧн.

Экваторбердса вӧр — уна дона быдмӧглӧн чужанін, шуам, став пальма пӧвстысь медъёна паськалӧм выя пальма, код плодъясысь пычкӧны пальма вый. Пу сьӧмӧс уна пуысь мунӧ дона мебель вӧчӧм вылӧ да ыджыд лыдӧн петкӧдчӧ материк ортсыӧ, шуам эбен пу, кодлӧн пу сьӧмӧсыс сьӧд либӧ пемыд веж рӧма.

Уна пемӧсыс экваторбердса вӧрын олӧ-вылӧ пуяс вылын. Лэбачьяс, гыжгунъяс да гут-гагйысь кындзи пуяс вылын олӧны уна лыда ӧблезянаяс — мартышкаяс, шимпанзеяс да мук.

Му кузя ветлысьяс пӧвстын тугъя пеля порсьяс, гыжа посни пемӧсъяс (африкаса дзоля кӧр да мук.). Вӧр доръясын да вааинъяс бердын аддзан Му вылас зэв шоча сюран пемӧсъяс — дзоляник бегемотӧс (80 см-ӧдз ыджданас) да жирафлысь рӧдвуж — окапиӧс, кодъяс олӧны сӧмын Африкаын.

Яйвыв олысьяс пӧвстысь Экваторбердса вӧрас медгырысьӧн лоӧ леопард. Зэв ылыс, абу сибыд местаясын кольӧмаӧсь морт коддьӧм ӧблезянаяс пиысь медся гырысьяс — гориллаяс, кодъясӧс сэсся некысь он аддзы. Рышкыд мусинын да вӧр вольӧсын шуксьӧны кыйяс, дзодзувъяс.

Вӧрлӧн став судтаын паськалӧма кодзувкот. Мукӧд сикас кодзувкотъяс (сідз шусяна кӧялысь коткодзувъяс) мунӧны кузь гузьӧбӧн, ас туй вылысь став ловъяторсӧ бырӧдігтыр. Уна лыдаӧсь гут-гаг котырса термитъяс, кодъяс вердчӧны сёян колясъясӧн.

Ыджыд лёк йӧзлы вайӧ цеце гут. Сійӧ новлӧдлӧ висьмӧдысьӧс, мыйысь висьмӧ да кулӧ сюра гырысь скӧт да вӧвъяс, а йӧзлы кӧвъясьӧ узян висьӧм, мыйысь мортыс вермас кувны.

Аслысногаӧн миянлы экваторбердса вӧръясын кажитчас оз сӧмын быдмӧг да пемӧсуловыс, а тшӧтш и мукӧд ывлавыв овланторъяс. Тані ыджыдалӧ помтӧм гожӧм, векся вой кузя лун. Миян тай во чӧжнас сӧмын кык лун и овлӧ вой кузяыс. Улыс широтаясын ӧдйӧ пемдӧ, да сідз жӧ регыдӧн шонді садьмӧдӧ став вӧр-васӧ. Бара на чуймӧдас и кодзула енэжыс. Синмӧ пырӧ Лунвыв Перна, а Войвыв кодзулыд кӧнкӧ енэжтасланьын дзузвидзӧ.

Саваннаяс Африкаын босьтӧны ыджыд мутасъяс — материк ыдждасьыс 40% гӧгӧр. Сэтшӧм ыджыд прӧчент саваннаяслы абу вичмӧдӧма ньӧти мукӧд материкын. Ас вид сертиыс саваннаыд ёна торъялӧ экваторбердса вӧръясысь. Вӧрын олігӧн мортыд торйӧдӧма моз югыдысь да шондіысь, сы гӧгӧр ыджыд-ыджыд пуяс да тшем тіль, тэ быттьӧ веж саридз пыдӧсын, дугдывтӧм пемдандорын. Йӧзыс, веськаласны кӧ найӧ сьӧд, зумыш вӧр бӧрын саваннаӧ, шензьӧны помтӧм югыдлы да восьса гажа эрдлы. Вӧр да саванна — кык торъя мир.

Мусинъяс да быдмӧгуловыс саваннаын вежласьӧны сы серти, мый кузьта зэрасян сезоныс. Экваторбердса вӧръясланьын, кӧні зэра кадыс нюжалӧ 7–9 тӧлысьӧдз, артмӧны гӧрд ферралит мусинъяс. Туруныс быдмӧ 3 м джуджда. Вевся турун саридзад сэн и тан сявкйӧма шоча быдман пуяса расъяс, ыджыдысь-ыджыд  баобабъяс, пашкыр увъяса выя пальмаяс, дум пальмаяс.

Сэні, кӧні зэрасян сезоныс 6 тӧлысьысь дженьыдджык, паськалӧмаӧсь типичнӧй саваннаяс сімгӧрд мусинъясӧн да абуджык джуджыд турунӧн. Помтӧм-дортӧм туруна эрдын тӧдчӧны быдпӧлӧс акацияяс, туганныс плавкӧс зонтик сяма.

Джынвыйӧ овтӧминъяскӧд вежтасын, кӧні недыр кадся зэръяс киссьӧны сӧмын 2–3 тӧлысь чӧж, артмӧмаӧсь овтӧминӧ пӧртчысь саваннаяс, кос сутшкасьысь кустъясӧн да гежӧда сулалысь чорыд турунъясӧн. Сюрасны и йӧвпуяс — пу сяма быдмӧгъяс, налӧн кызкодь заяс да увъяс, а кор пыдди уна-уна ёсь, кытчӧ кос климатӧ ладмӧдчӧм могысь чукӧрмӧ колана ва видзас.

Зэра кад, коді локтӧ Шонді зенитӧдз кыпӧдчӧм бӧрын, волӧ виччысьтӧг. Тун бедьнас шеныштӧмысь моз саванна вевттьысьӧ син ёран мича турунӧн, а пуяс кыз унмысь моз садьмӧны выль олӧм овны. Петкӧдчӧны ыджыд котыръясӧн антилопаяс, сюраныръяс, слӧнъяс, зебраяс да мук.

Некӧн мирас абу сымда гырысь пемӧс ӧтилаын, кыдзи Африкаса саваннаын: быдсикас антилопаяс, визя зебраяс, жирафъяс, кодъяс кузь голя нюжӧдігмоз нетшкӧны коръяс джуджыд пуяс вылысь. Эмӧсь саваннаас и турун сёйысь мукӧд пемӧсъяс — слӧн (массаыс 4,5 тоннаӧдз), буйвол, сюраныр, кодӧс пӧшти дзикӧдз бырӧдӧма морт. Ю да ты вадоръяс пӧлӧн сюрасны бегемотъяс (3 тоннаӧдз массаныс). Сэтшӧм уна быдсикас пемӧслӧн ӧтилаын олӧмыс лои позяна сӧмын быдпӧлӧс сёяныс тані тыр да. Турун сёйысьяс бӧрся уна лыдын вӧтлысьӧны яйвыв олысьяс — гепард, леопард, шакал, гиена. На пӧвстын медся вына да лёк — лев. Юясын олӧны крокодилъяс, медся гырысьяс на пиысь — Нилсаяс — 5–6 км кузьтаӧдз.

Африкаса саваннаяс вӧвлытӧма озырӧсь лэбачьясӧн. Тані и му вылас медся ичӧт — мича нектаркай, и медся ыджыдыс — Африкаса страус, марабу лэбач, коді олӧ сӧмын Африкаын. Яйвыв олысьяс пиысь аслас статьнас да ӧбичанас аслыспӧлӧс секретар лэбач, тури кодь кузь кока. Сійӧ кыйӧ посни гыжгунъясӧс, нюглясьысь пемӧсъясӧс, торйӧн кӧ кыйясӧс. Лэбачыс вӧтӧдӧ кыйсӧ да талялӧ сійӧс кокӧн.

Вывті унаӧн саваннаын термитъяс, налӧн быд сикас модаа зумыд джуджыд стрӧйбаяс — термит позъяс — тайӧ зоналы зэв бура лӧсялан деталь.
Кос кадӧ гырысь пемӧсъяс, лэбачьяс кӧялӧны лажмыдджыкинӧ, сюрсалытӧмъяс, амфибияяс унмӧ усьӧны либӧ сайласьӧны дзебасӧ.

Саваннаын ывлавыв гӧгӧртас бура лӧсялӧ жар странаса культура быдмӧгъяс быдтыны: маниок (век веж куст, сылӧн вужъяс крахмалӧн озырӧсь), батат (юмов картупель), кукуруза, арахис, саваннаяс асыввыв юкӧнын — хлопок турун, а васӧдджыкинын — рис.

Тропикдорса овтӧминъяс Африкаын паськалӧмаӧсь ыджыд-ыджыд мутасын. Овтӧминъяс да саваннаяс улын материклӧн ыджыдджык юкӧн. Та вӧсна Африкасӧ шуӧны саваннаяс да овтӧминъяс классическӧя сӧвман материкӧн.

1. Карта серти тӧдмалӧй, кутшӧм климат вӧньясын куйлӧны тропикдорса тырвыйӧ да джынвыйӧ овтӧминъяс. 2. Картаяс вылӧ видзӧдӧмӧн тӧдмалӧй овтӧминъяс зонаысь климат гӧгӧртас. 3. Мыйла саваннаяс вежсьӧны овтӧминӧн? 4. Мыйӧн аслыспӧлӧсӧсь юяс тропикдорса овтӧминъяс зонаын?

Медся ёна овтӧминъяс паськалӧмаӧсь Войвыв Африкаын. Сахараас во гӧгӧр усьӧм енэжва пӧшти быдлаын сетӧ суммаӧн 100 мм-ысь этшаджык. Пытшкӧсса юкӧнъясын енэжваыс мукӧддырйи оз усь некымын во чӧж. Кымӧръяс — шоча овлантор, сійӧн шонді югӧръяс ёна шонтӧны му веркӧссӧ. Гожся кадӧ жарыс волӧ 40–50°С-ӧдз вуджӧрын.  Медым мездысьны сотан шондіысь, татчӧс олысьяс пасьталӧны кузь личыд паськӧм. Жарсӧ торйӧн нин сьӧкыд терпитны пӧсь да кос тӧвъяс дырйи, жарысла весиг кучикыд косьмӧ. Морт ёна мудзӧ, горш косьмӧ, вошӧ вытьыс.

Вой-лун чӧжӧн ёна, а во гӧгӧр чӧж тӧдчымӧн температураяс вежласьӧмысла физическӧя рӧшкыдмӧмыс зэв ыджыд. Тшӧкыда Сахараын позьӧ кывны потласян шыяс, быттьӧкӧ кӧнкӧ ылын канонада лыйлӧ. Тадзи чорыд изсикасъяс потласьӧны да киссьӧны, посни изъясӧ, торпыриг да лыа чукӧръясӧ пӧрччигмоз. Сахараын паськыд эрдъяс вылас изйӧсь овтӧминъяс. Накӧд сора-костын сёйӧд да лыаӧсь овтӧминъяс, кӧнсюрӧ дізьвидзан дюнаясӧн да барханъясӧн.

Быдмӧгуловыс Сахараын зэв гӧль, а кӧнсюрӧ, торйӧн кӧ, шӧр юкӧнас, сійӧ и дзикӧдз абу. Сэн да тан быдмӧны торъя турун вутшъяс да бытшкасян кустъяс. Сӧмын оазисъясын сӧвмӧ озыр быдмӧгулов. Сахараса пемӧсъяс, кыдзи и мукӧд овтӧминын, велалӧмаӧсь овны овтӧминса климатын. Сідз, антилопаяс вермӧны ва да сёян корсигмоз котӧртны зэв ыджыд туйкостъяс. Дзодзувъяс, измышкаяс да кыйяс вермӧны дыр овны ватӧг. Уна быдсикас жук, саранча, скорпион сикасъяс. Яйвыв пемӧсъяс пиысь паныдасьлӧны гиена, шакал, руч.

Лунвыв Африкаын овтӧминъяса зона куйлӧ Атлантика океан пӧлӧн (Намиб овтӧмин). Сылы лӧсялӧ уникум да шемӧс кодь быдмӧг вельвичия. Дженьыд заыс быдмӧ мусяньыс сӧмын 50 см вылӧ. Сы йывсяньыс 3 метра кузьтаӧдз вожалӧны кык топыд кучика лист. Коръяс быдмӧны дугдывтӧг, доръясті косьмигмоз. Вельвичиялӧн арлыдыс вермас воны 150 воӧдз.  Асыввывлань да войвывлань Лунвыв Африкаса овтӧминъяс вежсьӧны джынвыйӧ овтӧминъясӧн, кӧні унджыксӧ быдмӧны юрлӧс сяма сутшкасьысь быдмӧгъяс, а сідзжӧ йӧлатурун да алоэ.