Кысь нӧ сэтшӧм нимыс — Африка? Тӧдмавны, кытысь лои кутшӧмкӧ географияса нимыс, пырджык зэв сьӧкыд, торйӧн кӧ сэк, кор артмӧма сійӧ зэв нин важӧн. Со и Африка кузя туялысьяс вӧзйӧны быдпӧлӧс гипотезаяс. Унджыкӧн чайтӧны,  нимсӧ пӧ континентлы сетӧма ӧти кочуйтысь племя серти, коді олӧма Африка войвылын. Племяыс вӧлі гора нима: афригия.

Войвылын жӧ куйлӧ планетаса медыджыд овтӧмин — Сахара. Но Африкаын эмӧсь и пырыс мунны позьтӧм вӧръяс, и тыр ваа юяс, и джуджыд тыяс. Мирса медкузь ю визувтӧ Африка мутасті, сійӧ пӧшти континент джын вомӧналӧ. Ті, дерт нин, бура тӧданныд тайӧ юсӧ история урокъяс серти: планетаса медся важ канмуяс пиысь ӧтиыс артмӧма сы вадор пӧлӧн. Усис тӧд выланыд? Тайӧ дерт Нил.

Пӧшти континент шӧрас куйлӧ Виктория ты, ыджда сертиыс мирса коймӧд ты. Ыджыднас эськӧ и ыджыд сійӧ, а ляпкыдкодь. Но зато сысянь лунвылас куйлӧ Танганьика ты, сылӧн джудждаыс километр сайӧ! Мирса тыяс пӧвстын сійӧ мӧд местаын, но абу нин ыджда, а пыдна серти.

И дерт жӧ, Африка — континент, кӧні ми аддзам озырлун да унасикаслун серти уникальнӧй пемӧсулов, нимкодясьны сыӧн татчӧ миллионъясӧн воалӧны туристъяс мир пасьталаысь. Слӧнъяс, жирафъяс, сюраныръяс, бегемотъяс, левъяс — ас муын тайӧ пемӧсъяссӧ ми вермам аддзыны сӧмын зоопаркысь, а тані найӧ олӧны вӧля вылын, и ёна кӧ «мойвиас», накӧд позьӧ паныдасьлыны ордым вылын.

А нӧшта... Но, медводдза тӧдмасьӧм могысь тырмымӧн. Миян лоас на позянлун сёрнитыштны Африкаса став дивӧяс йывсьыс.

Африкалӧн мувыв куйланін да сійӧс туялан история.

Уськӧдӧй тӧд выланыд: Мыйла европеечьяслы сы выйӧдз колӧма Индияӧ саридз туй? Кутшӧм ногӧн сійӧс корсьӧма Саридз Вуджысь Генрих сарпи?

Африкалӧн мувыв куйланін.

Континент ывлавылын да сэтчӧс йӧз оласногын зэв унатор урчитӧ сійӧ, му шар кутшӧм юкӧнын тайӧ континентыс куйлӧ. Ӧні ми кутам медводдзаысь анализируйтны континентлысь физическӧй география боксянь мувыв куйланін, сійӧн и вӧчам тайӧс спути-спуть.

Физико-географическӧя континентлысь мувыв куйланін гижалігӧн колӧ тӧдны сылысь ыджда да мыгӧр, кутшӧм вадор визьыс. А ӧні пуктам ас водзаным Африкаа карта да видзӧдлам, кутшӧм аслыспӧлӧслунъяс  тайӧ континент куйланінысь позьӧ пасйыны.

Медводз пасъям континентлысь ыджда. Африкаыс — ыджыд континент. Мутас серти сійӧ сетчӧ сӧмын Евразиялы. Африкалӧн мутасыс лоӧ 30 млн км2 гӧгӧр. Тайӧс дерт мусерпасас абу гижӧма, но эскӧй, Африка буретш та ыджда и эм.

Но мый. Водзӧ видзӧдам картасӧ. Пӧшти тшук шӧрӧдыс Африкасӧ вомӧналӧ экватор, а войвыв да лунвыв юкӧнъясын сы вомӧн жӧ мунӧны тропикъяс. Сідзкӧ, континент мутаслӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ тропикъяс костын. Кутшӧм кывкӧртӧдъяс Африкаса ывлавыв да сэтчӧс йӧз олӧм йылысь позьӧ вӧчны, тӧдам кӧ широта серти континентлысь куйланінсӧ? Медшӧр кывкӧртӧд: Африка пӧшти ставнас куйлӧ жар вӧньын. Африкаыд — жар континент. Тайӧ урчитӧ сы ывлавывлы аслыспӧлӧслунъяс да сэтчӧс йӧзлы олан гӧгӧртассӧ.

Африкасӧ вомӧналӧ оз сӧмын экватор, а и нуля меридиан (Гринвич). Континент ывлавылас эськӧ тайӧ оз нин тӧдчы, но зато позьӧ веськыда шуны: Африкалӧн мувыв куйланіныс аслыспӧлӧс и эм: сыын куйлӧ кыкнан визь вомӧнасянін, кысянь вошйӧны артавны географияса координатаяс. А тайӧ лоӧ: континентыд куйлӧ нёльнан мусярджынйын. Кӧть и сулыштны ш. 0° д. 0° чутын он вермы. Абу сійӧ косӧдын да. Координатаяслӧн осьяс вомӧнасьӧны Гвинея куръяын, континент вадорсянь абу и ылын.

Географияса координатаяс системаын континентлысь куйланінсӧ урчитӧны сылӧн медылі чутъяс. Медылі чутъяс — континентлӧн медся ылі помъяс войвылын, лунвылын, рытыввылын да асыввылын (92ʼ серп.). Медылі чутъяслӧн координатаяс петкӧдлӧны, мый кузя нюжалӧ континентыс войвывсянь лунвылӧ да рытыввывсянь асыввылӧ.

Сэсся ми вермам сёрнитыштны и сы йылысь, мыйӧн аслыспӧлӧс Африкаса вадор визьыс, м. ш., эм-абу континентлӧн куръяяс да кӧджъяс, уна-ӧ діыс сы вадоръяс пӧлӧн.

Бергӧдчам мусерпаслань. Орччӧдӧм могысь видзӧдлам Евразия карта вылӧ. Аддзанныд, мыйта саридз, куръя, кӧдж чукльӧдлӧны медыджыд континентлысь вадор визьсӧ? А кымын діыс сы вадор пӧлӧн? Уна сё! Со тайӧ и шусьӧ — ёна вундалӧм вадор визь. А сэсся бара видзӧдлам Африка вылӧ. Сэтшӧм вадор визьсӧ позьӧ шуны омӧлика вундалӧмӧн. Африка йылысь шуӧны: «Чер помысь вӧчӧм континент». Збыль тай, гырыся лӧсйӧма. Чукльӧдлытӧг. Африкаыд мыськавсьӧ кык океан ваясӧн: Индия да Атлантика. Континентлысь мыгӧрсӧ чукльӧдлӧ сӧмын ӧти куръя — Гвинея да ӧти кӧдж — Сомали, мӧдсӧ тай аслыспӧлӧс форма вӧсна корсюрӧ шулӧны Африка Сюрӧн. Африка вадор пӧлӧн діыс абу уна. Унджыкыс — посни ді чукӧръяс: Комора діяс, Веж Нӧрыс діяс, Сокотра ді да мукӧд. Африка вадор пӧлӧн куйлӧ сӧмын ӧти гырысь ді, сійӧ мирас медся ыджыдъяс пиын — Мадагаскар.

Европаысь Африка торйӧдӧма Мушӧр саридзӧн да векни Гибралтар вискӧн (93ʼ серп.). Вискыс медвекньыдінас 14 км пасьта и эм, да Африкаса джуджыд кыркӧтшсянь позьӧ аддзыны Европаса кырсӧ. Гӧрд саридз, коді куйлӧ Африка да Евразия костын, оз дзикӧдз торйӧд тайӧ континентъяссӧ. Дзик асыв-войвылын найӧс йитӧ зэв векни Суэц вуджанін (94ʼ серп.). Но век жӧ вуджны ӧти континентсянь мӧдас косӧд оз артмы: Мушӧр да Гӧрд саридзьяс костті кодйӧмаӧсь Суэц канава, сійӧс и лыддьӧны Африкаа-Евразияа вежтас пыдди. (Суэц канава ворсӧ ыджыд роль мирса судноветлӧмын да вузасьӧмын — сійӧ некымын пӧв чинтӧ саридз туй Европасянь Азияӧ.)

Африка восьтӧм йылысь сёрниыс оз вермы лоны. Но ми вермам сёрнитыштны сійӧс туялӧм йылысь. Та дырйи пондам кутны тӧд вылын со мый. Континентъяссӧ туявлӧма абу сійӧ войтыр, коді сэні олӧ. Медся зіль да мудзлытӧм туялысьясӧн миян планета вылын век вӧліны европеечьяс. И висьтавны ми кутам Европаса ветлысь-мунысьясӧн да туялысьясӧн географияын восьтӧмторъяс йылысь. Но мед оз вун: кодъясӧнкӧ восьтӧм да туялана континент вылын олӧмаӧсь нин йӧз, и налы тайӧ континентъяс вӧліны ас гортӧн.

Медвойдӧр Африкалысь вадор визьсӧ пондӧмаӧсь туявны португалияса морякъяс, Индияӧ саридз туй корсигмоз. Индиякӧд вузасьны окотитӧма Европаса став купечыс. Тайӧ канмулӧн мойдса кодь озырлунъясыс кыскӧмаӧсь найӧс ас дорӧ. Косӧдыс Индияӧ мунӧ вӧлі кузь да сьӧкыд туй — гӧраяс, овтӧминъяс да вӧръяс вомӧн. Абуджык сьӧкыдӧн кажитчӧма мунны саридзӧд, Африка кытшовтӧмӧн. Но Африкаса вадоръяс дзик тӧдмавтӧмӧсь. Кытысь босьтны дуб ва, сёян? Кытчӧ сувтны якӧр вылӧ карабтӧ дзоньталӧм могысь? Кыдзиджык паныдаласны сэтчӧс йӧз? Тайӧс некод абу тӧдлӧма.

Португалечьяс уна дас во чӧж ӧтарӧ вешйӧмаӧсь лунвылӧ, туялӧмаӧсь Африкаса вадоръяс, пасйӧмаӧсь вадор муяссӧ карта вылӧ, кыпӧдлӧмаӧсь изкаръяс да портъяс. Ті тӧданныд нин ним серти сійӧс, коді котыртӧма тайӧ экспедицияясӧ — Саридз Вуджысь Генрих, сарпи. Тӧдса тіянлы нимыс и капитанлӧн, коді медводдзаӧн кытшовтӧма Африкасӧ лунвыв пом гӧгӧр да вайӧдӧма карабсӧ Индияӧдз — Васко да Гама (95ʼ серп.). Вӧлі тайӧ 1498ʼ воын.

XV нэм пом кежлӧ Африкаса вадор визьсӧ вӧлі туялӧма да картаалӧма. Карта вылӧ вӧлі пасйӧма океанӧ усян ю вомъяс, вадор пӧлӧнса гӧра мусюръяс, но мый вӧлі континент пыдіас, вадорсянь кӧть эськӧ некымын километр ылнаын, та йылысь важ моз некод эз тӧд. Ыджыд еджыд пятно вӧлі сэки Африкалӧн мусерпасыс. И татшӧмӧн сійӧ кольӧма некымын нэм чӧж.

Европеечьяс полӧмаӧсь вешйыны вадорсянь ылӧджык. Ставыс, мый найӧс интересуйтӧма Африкаын: лӧсялан местаын сибавны вадорӧ да дасьтысьны Индиялань нуан выль туйкост кежлӧ. Но регыд лоины и выль интересъяс. XVI нэмсянь европаса, медводз португалияса да испанияса, вервузалысьяс пондӧмаӧсь петкӧдны Африкаысь сэтчӧс олысьясӧс Америкаӧ, плантацияяс да рудникъясын уджӧдӧм могысь. Сэсся йӧзнас яндысьтӧг вузасьӧмаӧсь XIX нэмӧдз.

XIX нэмын европаса ветлысь-мунысьяс босьтчасны зіля туявны Африкаысь шӧр районъяссӧ. Пондасны корсьны, кысянь петӧны Африкаса ыджыд юяс: Нил, Конго, Замбези. Мыйла найӧс интересуйтӧмаӧсь ю йывъясыс? Да со мыйӧн: юясӧд вӧлі кокниджык пырӧдчыны тӧдтӧм на территория пыдіас.

Англияса Джон Спик (96ʼ серп.) да шотландияса Джеймс Грант 1863ʼ воын писькӧдчӧмаӧсь дзик Африка шӧрӧдзыс да восьтӧмаӧсь континентса медыджыд Нил юлысь йывъяссӧ. Та йылысь найӧ юӧртасны Лондонӧ телеграммаӧн, кӧні вӧлі дзик ӧти фраза, коді бордъяӧн лои: The Nile is settled (Нилсӧ пуктӧма).

Но медся тӧдчана туялысьӧн Африка шӧрса районъясас вӧлі Давид Ливингстон (97ʼ серпас). Сійӧ чужлӧма зэв гӧль шотландеч гозъялӧн да водз коли бать-мамтӧг. Но мортыс вӧлі зэв зіль да велӧдчӧм бӧрын мунас Африкаӧ бурдӧдысьӧн да миссионерӧн. Тані сійӧ дугдывтӧг ветлӧдлӧма экспедицияясӧн пӧшти 30 во. Сійӧ медводдзаӧн европеечьяс пиысь аддзас мичаысь-мича борган Замбези ю вылас да шуас сійӧс Виктория, восьтас уна ю да ты Африка лунвыв да рытыввылысь, та лыдын и Танганьика да Ньяса тыяс. Сійӧ мӧдӧдчывлӧма континент шӧрас да корсюрӧ некымын во кежлӧ прамӧя вошлӧма сэтчӧ. Ӧтчыд сійӧс корсьӧм-мездӧм могысь весиг вӧлі лӧсьӧдӧма торъя экспедиция, америкаса журналист Генри Стэнли (98ʼ серп.) кипод улын. Зэв дыр корсьысьӧм бӧрын Стэнли аддзӧма Ливингстон котырсӧ. Но мездыны некодӧс абу ковмӧма — Ливингстонлӧн да сы йӧзыслӧн ставыс вӧлі бур. Мыйкӧ дыра Стэнли да Ливингстон ветлаласны ӧтлаын, а сэсся янсӧдчасны. Некымын во мысти кыкнанныс бырасны Африка кузя выль ветлӧмъяс дырйи. А мусерпасӧ колясны налӧн нимъяс. Конго ю вылас кык борган на серти шуӧны.

Роч экспедицияяс Африкаӧ вӧліны зэв этша. Но век жӧ континент карта вылысь позьӧ аддзыны зэв аслыспӧлӧс нимъяс. Шуам, Туркана ты бердын эм нӧрыс, коді шусьӧ Васька Ныр. Африка шӧрын! Кысь татшӧм нимыс? XIX нэм помын тані уджалӧма роч географъяслӧн экспедиция Василий Юнкер кипод улын. Но, дерт жӧ, абу сы ним серти нӧрыссӧ шуӧма. Некодлы юрас эськӧ эз лок нимтыны экспедицияса юралысьӧс, тӧдчана докторӧс, Юнкер Василий Васильевичӧс дженьыда Васяӧн, непӧштӧ Васькаӧн. Экспедицияын вӧлі татчӧс детинка, 12 арӧса. Сійӧ отсалӧма пӧварлы пусьыны. Визув зонкаыс мусмӧма экспедицияса верстьӧ йӧзлы, а збыльвывса нимсӧ шунысӧ вӧлі налы сьӧкыд, со и пондӧмаӧсь нимтыны сійӧс Васьнас. Со тайӧ Вась серти и шуӧма вӧлі Туркана ты бердас нӧрысыс. Дерт, Васька Ныр — абу дзик ӧти восьтӧмтор Юнкер котырыслӧн. Тайӧс позьӧ кокниа аддзыны, кутам кӧ видзӧдны сы маршрута карта вылӧ (99ʼ серп.).

А ХХ нэм пуксигӧн Африкаӧ волӧма кывбуралысь Николай Гумилёв. Сійӧ эськӧ географиялы некутшӧм восьтӧмъяс абу вӧчӧма, но та пыдди гижӧма Африкалы сиӧмӧн дзонь цикл кывбуръяссӧ.

Тӧдтӧм канмуяс пытшкӧ ме писькӧдчи,
Кӧкъямысдас лун муніс менам караван;
Зумыш гӧраяс мусюр, вӧр, а корсюрӧ
Аслыспӧлӧс ыліас кодлӧнкӧ каръяс,
Эз ӧтчыд сэтысь войся чӧв-лӧнь пыр
Лагерӧ волы гӧгӧрвотӧм омлялӧм.
Ми кералім вӧр, ми кодйим гуранъяс,
А рытнас миян дорӧ сибалісны левъяс.

1930ʼ воясын Африкаас уджалӧма экспедиция, кодӧс котыртӧма да юралӧма тӧдчана роч биолог Николай Вавилов.

Африкасӧ тӧдмалӧны уна сё во нин. Но век жӧ и ӧнія кадӧ оз позь чорыда шуны, мый континентса став мутассӧ туялӧма быдлаті тырвыйӧ да стӧча. Африкаын абу этша места, мый йылысь юӧръяс абуӧсь либӧ найӧ вывті этша. Пӧшти быд континент вылын эм татшӧм туявтӧмджык пельӧсъясыс, но медуна найӧ гашкӧ буретш Африкаын.

Мӧдпӧвъёвтам медшӧрсӧ

1. Африкасӧ шӧр юкӧнті вомӧналӧ экватор, да сійӧ пӧшти дзоньнас куйлӧ кыкнан тропик костын. Тайӧ урчитӧ климат да ывлавыв гӧгӧртас континент вылас.
2. Вадор визьыс Африкаын озджык чукляв, формаыс зэв лайкыд. Тані этша саридз, куръя, кӧдж да діыс.
3. Африкатӧ некоді абу восьтӧма, сійӧ — мортлӧн вужму. Йӧзыс тані векисянь олӧны, но континент туялӧм могысь ковмӧма пуктыны уна вын.
Вадор визь пӧлӧн континентсӧ туялӧмаӧсь португалечьяс, Индияӧ саридз туй корсигмоз.
4. Континентса шӧр районъяс колины тӧдмавтӧмӧн XIX нэмӧдз. Ыджыд пай найӧс велӧдӧмӧ пуктӧмаӧсь британияса туялысьяс Грант, Спик да Ливингстон, американеч Стэнли. Рочьясыд Африкаӧ экспедицияӧн ветлӧмаӧсь этша. XIX нэм помын Африкаын уджалӧма В. Юнкер, а ХХ нэмын — Н. Вавилин котыр.