Уськӧдӧй тӧд выланыд: Мый сэтшӧм рифт? Кутшӧм сикас мупытшса озырлунъяс овлӧны? Кутшӧм йитӧдыс му пытш тэчас да мутас рельеф костын?

Африка — важъя континент.

А став мукӧд континентыс нӧ томӧсь? Вайӧ видзӧдлам бурджыка. Кӧнкӧ 250 млн. во сайын ӧтувъя Пангея континент пельдӧма кык пельӧ, лои кык ыджыд-ыджыд материк: Лавразия да Гондвана. Коляс нӧшта 70 млн. во, да сэтшӧм жӧ рӧкыс и найӧс суас: Лавразия да Гондвана торйӧдчӧма блокъясӧ, найӧ и лоины ӧнія континентъяслы подулӧн. Африка та дырйи вӧлі быттьӧкӧ шӧринӧн, кысянь быдлаӧ «пышйӧмаӧсь» мукӧд континентъясыс. А ачыс та дырйи пӧшти оз и вешйы, оз вежсьы ни. Африка быдладорті кытшовтӧма му кыш кыскан зонаясӧн, та вӧсна литосфераса мукӧд плитаясыс Африкаа плита вылӧ пӧшти оз личкыны. А кӧні личкӧмыс абу, геологияса процессъяс ланьтӧны да артмӧны платформаяс — му кышлӧн зумыд юкӧнъяс. А сідз кӧ, Африкалӧн веркӧсыс артмӧма зэв нин важӧн, гӧраяс тані быдмӧмаӧсь Гондвана дырйи, а гашкӧ и Пангея кадӧ на. А буди и нӧшта на водзджык! Уна сё миллион воӧн тайӧ гӧраяс киссьӧмаӧсь нин. Коляс-жуглас, мый та дырйи артмӧма, мыськӧма бокӧ ваӧн либӧ нуӧма тӧлӧн, та вӧсна веркӧсас кольӧмаӧсь зэв важся изсикасъяс, налӧн арлыдыс 2 млрд. сайӧ во. Со мыйла ми шуам Африкасӧ важъя континентӧн: сы веркӧслы абу инмӧмаӧсь гӧраяс артмӧдан вӧрӧмъяс, мый вӧсна и выльмӧ рельефлӧн серпасыс.

Но мый, континент подулас куйлӧ Африкаа-Арабияа платформа — литосфералӧн важъя зумыд юкӧн. Африка рельефын кызвыйӧ шыльыдінъяс. Сідзсӧ, тайӧ шыльыдінъясыс джуджыдӧсь, кыпалӧмаӧсь. Африкаса физикаа карта вылын унджыклаас лыа виж да сёй виж рӧм. Сійӧ лӧсялӧ саридз веркӧссянь 200–1000 м вылнаяслы. И кӧть Африкаын абуджык джуджыд гӧраясыс, шӧркодь вылнаяс серти сійӧ — медся вывтас континентъяс пӧвстын. Рельефлӧн медшӧр формаыс — тшӧтшкӧсін. Тшӧтшкӧсінын веркӧсыс абу дзик плавкӧс, а мылькъя. «Африкаса веж мылькъяс» — тадзи шуӧма америкаса гижысь Эрнест Хемингуэй Африкаас сыкӧд лоӧмторъяс йылысь небӧгсӧ. Континент тӧдчана юкӧнас тайӧ характеристикаыс рельефыслы зэв стӧча лӧсялӧ!

Дзик войвылас Африка куйлӧ Альпъяса-Гималаяса кӧрӧм вӧньын (в. 26ʼ серп.). Сэні артмӧмаӧсь Атлас гӧраяс. Тайӧ томджык кадӧ кӧрӧмӧн артмӧм гӧраяс сулалӧны Марокко, Алжир да Тунис мутасын. Нимсӧ гӧраяслы сетӧма Атлас атлант серти, коді, эскыны кӧ Элладаса мифъяслы, сулалӧма му югыд дор визьын да кутӧма пельпом вылас енэж. Кӧть и медджуджыдіныс тайӧ гӧраясас вевтыртӧ 4000 м, гӧраястӧ джуджыдӧн он шу. Шӧрвыйӧ найӧ 1,2–2 сюрс м вылнаӧсь (100 серп.).

Му кышыс корсюрӧ вешйылӧма сувтса ног, та вӧсна артмӧмаӧсь ыджыд лайковъяс (Конго, Чад, Калахари) да тӧдчана кыпалӧмъяс (Эфиопия гӧравыв, Ахаггар да Тибести гӧравывъяс, Асыввыв Африкаса тшӧтшкӧсін). Асыввыв Африкаса тшӧтшкӧсінын, Танзания мутасын, сулалӧ континентса медся джуджыд йыв — Килиманджаро вулкан (101ʼ серп.). Тайӧ вулканыс важӧн нин абу ловзьылӧма, но шуны сійӧс пыр кежлӧ кусӧмӧн оз на позь.

Дзик лунвылас континентын сулалӧны важ гӧра мусюръяслӧн колясъяс. Тайӧ абу джуджыд Гундыр гӧраяс да Кап гӧраяс. Кыкнан мусюрыс Лунвыв Африкаса Республика (ЛАР) мутасынӧсь.

Африкаын ловъя вулканыс этша. Унджык юкӧнын мутасыс зэв зумыд, геология боксянь кӧ шуны. Но эм Африкаын и район, кӧні ставыс дзик мӧд ногӧн тыдалӧ.

Уськӧдӧй тӧд вылӧ параграфсьыс воддза помсӧ. Африкаыд — шӧрин, кытысь торъялӧны да быдлаӧ муналӧны континентъяс. Тайӧ процессыс и водзӧ сӧвмӧ. Континент вылас тыдовтчӧма выль потас, коді коркӧ дыр мысти юкас Африкатӧ кык пельӧ. Тайӧ Асыввыв Африкаса потӧмин либӧ Рифт сьӧртас. Тайӧ потӧминыслӧн визьыс нюжалӧ Африкаса некымын канму вомӧн. Ыджыдджык юкӧныс Эфиопияын, Кенияын, Танзанияын да Малавиын. Потӧминыс заводитчӧ Эфиопия гӧравыв районсянь, вуджӧ Туркана ты вомӧн, сэсся рытыввыв да асыввыв бокті кытшовтӧ Виктория ты да Африкаса ыджыд тыяс пыр, Танганьика да Ньяса вывті, петӧ Замбези ю вомланьӧ. Сійӧс бура казялам мусерпасысь буретш чеп моз пукалысь тыяс вӧсна, кодъяс тыртӧмаӧсь му кышса потасъяссӧ. Асыввыв Африкаса потӧминланьын зэв тшӧкыда овлӧны мувӧрӧмъяс. Тані и континентас медся тӧдчана вулканасянін. Ӧткымын ловъя вулкан и эм, но найӧ зэв тшӧкыда ыльӧбтылӧны лаватӧ дай ыджыд пайясӧн (102ʼ серп.).

Мупытшса озырлун

Физика карта серти тыдалӧ: Африкаса асыввыв да лунвыв мутасъясыс саридз веркӧссянь вылынджык, континентлӧн войвыв да рытыввыв юкӧнъяс серти. Но торъялӧны найӧ оз сӧмын джуджда сертиныс. Войвылын да лунвылын Африкалӧн веркӧсыс коркӧ важӧн вӧлі саридз пыдӧсӧн, а ӧнія кадӧ ёна рӧшкыдмӧ физическӧя. Сійӧс кызвыйӧ тэчӧма неджӧг моз артмӧм изсикасъясысь, тайӧ неджӧгыс пуксьӧма континент вылын и, саридзын и. А Лунвыв да Асыввыв Африкаын веркӧсыс — зэв важъя магмаса изсикаъяс, кодъяс куйлӧмаӧсь важся гӧра тэчасъяс подулын.

Буретш та вӧсна мупытшса озырлуныс Африкаас абу быд юкӧнас ӧтсяма. Континент войвылын да рытыввылын мупытшса перъянторъяс кызвыннас неджӧгын артмӧмаӧсь. Тані куйлӧны ыджыд мусир видзасъяс, сійӧс зэв зіля перйӧны. Таысь кындзи, уна куйлӧ фосфоритыс, коді зэв дона да коланатор му вынсьӧданъяс вӧчӧм дырйи.

Африкалӧн лунвыв юкӧнас медыджыд озырлуныс — магмаын артмӧма, медводз тайӧ быдсикас металл рудаяс. Континентыс тайӧ юкӧнас торйӧн озыр зарниӧн, уранӧн, ыргӧнӧн. Тані эм алмазъяслӧн озырсьыс-озыр куйлӧдъяс. Буретш татчӧс куйлӧдъяссьыс, ЛАР-ын, Намибияын да Ботсванаын, и перйӧны мирлы тӧдчана юкӧн алмазъяссӧ.

1905ʼ воын Африка лунвылысь сюрӧма мирса медся гырысь алмаз, нимсӧ сылӧ пуктӧмаӧсь «Куллинан». Дона излысь вессӧ ювелиръяс мурталӧны торъя мурталан ӧткаясӧн — каратъясӧн. И со, «Куллинаныс» кыскӧма 3106 карат! Тайӧ лоӧ 600 грамм, гигант кодь алмазыс ылӧсас неыджыд кырым ыджда вӧлӧма (103ʼ серп.).

Уна колана перъянтор куйлӧ на Африка му пытшкын, но зэв на водз шуны, мый став озырлунсӧ тайӧ континент вывсьыс восьтӧма.

Мӧдпӧвъёвтам медшӧрсӧ

1. Африка континент подулас куйлӧ важъя платформа. Сы веркӧслы зэв важӧн нин гӧра артмӧдан процессыс абу инмӧма. Та вӧсна Африкаын гӧраыс этша. Рельефын медся тшӧкыд форма — тшӧтшкӧсін.
2. Континент асыввывті нюжалӧма Рифт сьӧртас — потӧмин, кыті коркӧ сэсся Африка континент и пельдас.
3. Континент вылас медджуджыдіныс — Килиманджаро вулкан. Гӧра мусюръяс Африкаын эмӧсь сӧмын дзик войвылас да дзик лунвылас.
4. Африкаыд зэв озыр мупытшса перъянторъясӧн. Войвылас да рытыввылас мупытшса озырлуныс кызвыйӧ неджӧг моз артмӧма (мусир, биару, фосфоритъяс), лунвылас да асыввылас магмаын артмӧм мупытшса перъянторйыс уна (рудаяс, зарни, алмаз).