Уськӧдӧй тӧд выланыд: Мый сэтшӧм шонтӧг амплитуда? Мыйӧн аслыспӧлӧсӧсь сынӧдлӧн сувтса ног вешъялӧмъяс экваторладорын да тропикъясланьын? Мыйла джуджыд гӧра йывъяссӧ вевттьӧма нэмӧвӧйя лымйӧн да йиӧн?

Климат артмӧдан факторъяс

Уськӧдам тӧд выланым, мый вӧлі шуӧма Африкалӧн мувыв куйланін йылысь. Африкасӧ вомӧналӧ экватор да сійӧ пӧшти ставнас куйлӧ кык тропик костын. Та серти позьӧ чайтны, мый климатыс Африкаын жар. И тайӧ збыль тадзи.

А сэсся вай уськӧдам тӧд выланым тема «Мулӧн атмосфера да климатъяс». Мый сэні вӧлі висьталӧма экватор да тропик зонаясын атмосфераса процессъяс йылысь? Экваторланьын зэв уна енэжва киссьӧ, а тропикъясын — вывті кос.

Медводдза дай медся тӧдчана факторыс, коді урчитӧ Африкалы климатсӧ, дерт жӧ — широта серти куйланногыс (104ʼ серп.). Сы вӧсна Африкаын экваторбердса юкӧнас климатлы быть лоны жарӧн да васӧдӧн, а войвывланьын да лунвывланьын тшӧтш жарӧн, но вывті косӧн. Тайӧ ӧтувъя нырвизьыс торксьӧ климат артмӧдан мукӧд факторъясысла.

Африкасӧ кытшовтӧны шоныд саридзьяс да океанъяс. Найӧ вермӧны ёна тӧдчыны Африкаса климатын, сійӧс васӧджыкӧн вӧчигмоз. Но быдладорсянь ӧмӧй Африкатӧ ота ванас кытшовтӧма? Бара уськӧдам тӧд выланым континентлысь мувыв куйланінсӧ. Асыв-войвылас Африка бердын куйлӧ зэв-зэв ыджыд косӧд массив — Евразия. Сідзкӧ, океаныс оз кут тӧдчыны континент климатын войвыв юкӧнас да Войвыв Африкалы быть лоны косджык климатаӧн, континентса мукӧд районъяс серти. Со и нӧшта ӧти климат артмӧдан фактор.

Океанъяс ёна тӧдчывлӧны климатын. Но век ӧмӧй тадзи овлӧ? Медым васӧдӧн тыра саридзвесьтса сынӧд воӧдчис континент шӧрӧдз, колӧны океанладорсянь ӧтарӧ пӧльтысь тӧвъяс. Тропикъяссянь экваторланьӧ пыр пӧльтӧны пассат тӧвъяс. Пассатъяс вӧсна сынӧдыс вешйӧ рытыввывладорӧ. Сідзкӧ, найӧ пӧльтӧны асыввывсянь, сідз ӧд? А мый миян Африкасянь асывладорас? Шоныд Индия океан, сы веркӧссянь пакталӧмысла сынӧдыс ёна васӧдмӧ. Вӧлӧмкӧ пассатъяс и вайӧны улис сынӧд Индия океанладорсянь.

Медся ёна климатын тӧдчӧны шоныд визувъяс, а кӧдзыд визувъясыс озджык тӧдчыны. Асыввыв вадор пӧлӧн кызвыннас шоныд, а рытыввыв пӧлӧн — кӧдзыд визувъяс. Тайӧ факторысла Африкаын рытыввыв вадорса ылі юкӧнъясас климатыс овлӧ вель косӧн, весиг овтӧминса кодьӧн.

Со тадзи, Африка вадорсянь асыввылын куйлӧ шоныд океан, кысянь ӧтырышъя пӧльтӧны тӧвъяс. Африкаын гӧраыс этша. Но та вылӧ видзӧдтӧг континентса рельефыс мыйтакӧ падмӧдӧ океанлысь тӧдчӧмсӧ, континент веркӧсыс вылӧкодь кыпалӧма да. Асыввыв да Лунвыв Африка тырӧма тшӧтшкӧсінъясӧн, налӧн вылнаыс 1000 м-ысь унджык. Тайӧ джудждаыс вӧлӧма тырмымӧн, медым татчӧс кокадысла орография ногӧн енэжва артмис (в. §9). Та вӧсна Африка асыввылын вадор му вылас киссьӧны зэръяс, а континент пыдіас сынӧдыс унджык васӧдсӧ воштӧм бӧрын нин пырӧ. Кывкӧртӧдыс кольӧ важ: асыввыв вадорын климатыс рытыввыв дорысь васӧдджык.

Со ми и тӧдмалім, кыдзи быдпӧлӧс ывлавыв факторъяс тӧдчӧны Африкаса климатын. Сэсся вайӧ видзӧдлам, кутшӧм климатыс континентлӧн торъя юкӧнъясын.

Африкаса климатъяс

Климат вӧньяс вежсьӧны экваторсянь полюсъясланьӧ да та вӧсна найӧ ӧткодьӧсь Войвыв да Лунвыв мусярджынъясын. Буретш та вӧсна Африкаас быд климат вӧньыс кыкӧн. Экваторсаысь кындзи дерт. Сысянь и мӧдам.

Кӧть и шусьӧ тадзи, экваторбердса вӧньыс оз вомӧнав Африкасӧ дзик шӧрӧдыс. Сійӧ вешйӧма континент рытывладорӧ Конго ю вожланьӧ да Гвинея куръялань. Во гӧгӧр чӧж тані ӧшалӧ куш ӧти сынӧд масса — экваторвесьтса. Сы вӧсна температура ни енэжва лыд во гӧгӧр чӧж оз вежсьыны. Тані оз вежласьны во кадъяс. Верманныд шуны сійӧс гожӧмнас кӧть тӧвнас, тайӧ лоӧ дзик веськодь (105ʼ серп.). Сынӧдлӧн вогӧгӧрся шӧр температура лоӧ +26°С. А кыдзи-мый тані енэжванас — гӧгӧрвоана, сылысь артманног миян туялӧма нин (в. §8).

Лунтыр кежлӧ гортысь петігӧн, тані тіянлы оз ковмы юр жуглыны: босьта зонтик али сытӧг ола. Он ов! Ӧд мед кӧть и асъя шондіа ывлаыс мичаа нюмъялӧ, лун шӧр бӧрын быть зэрмас (106ʼ серп.). И кутшӧма! Тіянӧс виччысьӧ оз тшак петан мелі зэр, а тропикдорса ливень — енэжсянь сувтсӧн киссян ва! Да нӧшта и гым-чард сора. Сідзкӧ зонтиктӧ позьӧ и гортӧ кольны. Тӧлкыс сыысь этша да. Сэсся и шковгынытӧ оз дыр кут, регыд бара сэзьдас да шондіасяс.

Сувтса зэръяс овлӧны быд лун, та вӧсна во чӧжӧн усьӧм енэжва лыдыс аминь ыджыд — 2000–3000 мм. Климатыс тай экваторбердса. А сійӧ — жар да васӧд.

Экваторувса вӧнь Африкаас абу сӧмын экваторбердса районъяссянь топ войвылын да лунвылын. Континент асыввыв юкӧнас сійӧ нӧшта и экватор широтаясын куйлӧ. Та вӧсна континентлӧн ыджыдджык юкӧныс экваторувса климат гӧгӧртасын лоӧ.

Экваторувса вӧняс во гӧгӧр чӧж вежӧны мӧда-мӧднысӧ кык сынӧд масса. Гожӧмнас татчӧ волӧ сынӧд масса экваторсянь, а тӧвнас — тропиксянь. Та вӧсна гожӧмыс тані экваторбердса климатын кодь, жар да зэра, сійӧс и шуӧны нӧшта «зэра кадколаст» (107ʼ серп.). Тӧлыс, мӧдарӧ, кӧть и зэв жар, а кос. Тропикладорсянь сынӧд массаяс волӧны да.

Тӧлыс — зэв омӧль кад пемӧсъяслы. Ставыс косьмӧ, кӧрым ни ва абу. Сійӧн ыджыд стадаяслы ковмылӧ вешйыны районъясӧ, кӧні экваторса сынӧд массаыс ӧшалӧ на да кытчӧ тӧлыд абу на пуксьӧма. Мӧдлаӧ гузьӧбӧн мунысь пемӧсъясыс корсюрӧ нюжалӧны уна дас километра кузьта лёддзӧн (108 серп.).

Африкаын тропикдорса вӧньыс кык: войвывса да лунвывса. Климатыс налӧн торъялыштӧ, и регыд ми тӧдмалам мыйла.

Но войдӧр вай уськӧдам тӧд выланым, мый аслыссяма быд тропикдорса климатлы (в. §8). Во гӧгӧр чӧж тані ӧшалӧ дзик ӧти сынӧд массаыс — тропикдорса. Во кадъяс серти вежласьӧмыс озджык тӧдчы: зэв жар гожӧмсӧ вежӧ жар жӧ тӧв (109ʼ серп.). Но татчӧс гожӧм йылысь колӧ быть стӧчмӧдны «зэв жар».

Буретш тропикдорса вӧняс куйлӧ жар полюс, м. ш. планетаса медпӧсь ин. Неылын Триполисянь, Ливия канму юркарсянь, пасйӧма сынӧд температура +58°C.

Дерт жӧ, шонтӧгсӧ мурталӧмаӧсь вуджӧрын. Мый сэн вӧлі шонді водзын, некод оз тӧд, метеорологъяслӧн ӧд термометръяс абу лӧсьӧдӧма сы ыджда температураяслы. Нӧшта и жарыс тані сулалӧ во гӧгӧр чӧж, тӧв кӧть гожӧм зэв косӧсь, дай зэрсӧ корсюрӧ лоӧ виччысьны некымын во чӧж!

Сынӧдыс вывті кос, та вӧсна луннас сійӧ бура шоналӧ доналӧм му веркӧссяньыс. А со войнас кос сынӧдыс регыдӧн кӧдзалӧ. Та вӧсна лунся да войся температураяс вермӧны торъявны 20° дай унджыкӧн на.

Миян климатын шонтӧгъяслӧн татшӧма торъялӧмыс овлӧ тӧв да гожӧм костын, а тропикъясын — лун да вой костын! Сідзкӧ шензьы кӧть эн, но кӧть термометрыд и петкӧдлӧ +20°С, рытнас тропикъясын сы выйӧдз кӧдздӧдӧ,  свитер ковмас кышавны дай жалитан на, мыйла кӧч ку пеля шапка тан некысь оз сюр. Сэтшӧм и эм тропикдорса климатыс.

А мыйӧн нӧ торъялӧны тропикдорса климатъяс Лунвыв да Войвыв мусярджынъясын? Африкаын лунвыв юкӧнас пассатъяс волӧны Индия океансянь, а войвылас — Евразия континент весьтсянь. Со и петӧ: Войвыв мусярджынса пассатъясыс Африкаын — кос тӧвъяс, тропикдорса кос климатсӧ найӧ некутшӧм ногӧн оз вежны. А Африка лунвыв юкӧнас пассатъяс сьӧраныс енэжва вайӧны. Дерт жӧ, ыджыдджык юкӧныс киссьӧ асыввыв вадор муяс вылӧ, но век жӧ мыйтакӧ васӧдыс и континент пыдіас веськалӧ, сійӧн Лунвыв мусярджынйын Африкаас тропикдорса климатаыс абуджык кос.

Кык тропикувса вӧнь инмӧ континентлы дзик лунвылас да дзик войвылас (110ʼ с.). Во гӧгӧр чӧж тані вежласьӧ кык сынӧд масса. Та серти нин гӧгӧрвоана: тропикувса климатын зэв бура тӧдчӧ во кадъяс серти вежласьӧм. Гожӧмнас тані ыджыдалӧ тропикдорса сынӧд, сійӧн пуксьӧ жар, шондіа кос поводдя, тропикдорса климатын моз. Оз тай весьшӧрӧ гожӧмнас Войвыв Африкаӧ гузьӧбӧн волыны туристъяс неылын куйлан Европасьыд. Тӧвнас татчӧ локтӧ сынӧдыс шӧркоддьӧм широтаясысь. Сійӧ вайӧ шоныд, корсюрӧ ыркыд, зэра поводдя. Тайӧ кадӧ Мушӧр саридз бердса курортъяс йӧзтӧммӧны. Татшӧм сикас тропикувса климатсӧ шуӧны мушӧрсаридзсаӧн.

Сійӧс лыддьӧны мортлы медся комфортнӧйӧй, м. ш. лӧсьыдӧн да бура шогманаӧн. Тропикувса климатыс — Африкаын медся «кӧдзыд» климат. Тӧлыс ыркыд, но сынӧд температураыс оз лэччы 0°С-ысь улӧ, сійӧн енэжваясыс усьӧны зэр модаӧн.

Окота эськӧ тӧдны, а усьӧ-оз Африкаад лым? Шензьы кӧть эн — усьӧ! Лымйыд регулярнӧя усьлӧ Африкаса медся джуджыд гӧра йывъясӧ. Лымйыс шапкаӧн вевттьӧ Килиманджаро, Кения гӧра, Маргерита чурк (111ʼ с.). Но тадзи век и овлӧ джуджыд гӧраясын. Но корсюрӧ лымъялӧ и Африкаса шыльыдінъясын. Со ХХ нэм чӧжӧн Африка войвылын кыкысь лым усьлӧма. Та дырйи ӧтчыд сійӧ весиг некымын час му вылас куйлӧма, сэсся нин сылі. Но тайӧ вӧлі зэв нин важӧн: дзоля африканечьяс, кодъяслы мойвиӧма ас керка йӧрын ворсны лым мачӧн, быдмӧмаӧсь нин, ӧд сэксянь пӧшти 20 во нин коли.

МӦДПӦВЪЁВТАМ МЕДСЯ ТӦДЧАНАСӦ

1. Африка — медся жар континент. Тані куйлӧ му шарлӧн пӧсь полюсыс. Ливияын вӧлі пасйӧма Му вылас медыджыд сынӧд температура — шонді сайын +58°C. Но континент пасьтала температураыс зэв гежӧда матысмӧ 0°С-ланьыс.
2. Гвинея куръя вадор пӧлӧн да Конго лайковлӧн юкӧныс куйлӧны экваторбердса васӧд да жар климат гӧгӧртасын. Войвылас да лунвылас сыкӧд топ куйлӧ экваторувса вӧнь. Сійӧ петкӧдчӧ во гӧгӧр кадъяс ясыда вежласьӧмӧн: зэра гожӧм (зэрасян кадколаст) вежласьӧ зэв кос тӧлӧн.
3. Экваторувса вӧньсянь войвылас да лунвылас топ куйлӧны тропикдорса вӧньяс. Татчӧс районъяс Африкаас медся жарӧсь да косӧсь. Та дырйи континент лунвыв юкӧнас климатыс васӧдджык. Тӧв да гожӧм оз ёна торъявны, а со вой-лун чӧжся амплитудаыс температураяслӧн зэв-зэв ыджыд. Сійӧ овлӧ 20° дай унджык, та вӧсна войнас вель кӧдзыд.
4. Дзик войвылас да дзик лунвылас Африка куйлӧ тропикувса (мушӧрсаридзса) климат гӧгӧртасын. Гожӧмыс сэзь да кос, а со тӧвнас овлӧ ыркыд, но век жӧ сынӧд шонтӧгыс оз лэччы 0°С-ысь улӧ.