Уськӧдӧй тӧд выланыд: Мый лоӧ ю система да ю бассейн? Кыдзи артмӧны косьяс да борганъяс? Кутшӧм тыяссӧ шуӧны тектоникаӧн?

Африкаса гидрография вез

Гидрография — географиялӧн юкӧн, кӧні гижалӧны быдсикас вааинъяс: ю, ты, нюр, вавидзанін да мук. Став вааин ӧтлаын шуӧны мутасса гидрография везйӧн. Кутшӧмджык гидрография везйыс, тайӧ лоӧ уна фактор сайын, медся тӧдчанаяс на пӧвстын климат да рельеф.

Климатыс Африкаын зэв ыджыд контрастъяса — кӧнкӧ быд лун зэрӧ, а кӧнкӧ уна во чӧжӧн ва войт оз усь. Сійӧн и юяс да тыяс континент вылас абу быдлаын ӧтмындаӧн.

Континентса медся тӧдчана ю системаяс йитчӧмаӧсь экваторбердса да экваторувса климата районъяскӧд. Найӧ куйлӧны Африкалӧн шӧр, асыввыв да лунвыв юкӧнъясын. Тані жӧ и уна лыда тыяс, тшӧтш и зэв гырысьӧсь. Конго ю вожын увтасмӧм юкӧнъяс (Конго лайков) ёна нюрзьӧма.

Континент войвыв юкӧнас, тропикдорса кос климат гӧгӧртасын, веркӧсса вааинъяс вывті этша, зато му пытшкын эм тӧдчана ва куйлӧдъяс.

Кысь найӧ сэтчӧ лоины, оз кӧ тан зэр. Но, ӧти-кӧ, ёна-ёна важӧн климатыс Африка тайӧ юкӧнын абу вӧлӧма сы выйӧдз кос: зэрласьӧма, зэр ва йиджӧма изсикасъяс пыдіӧ да ӧкмӧма мупытшса ва моз. А мӧд-кӧ, мупытшса ваяс вермӧмны веськавны татчӧ мӧдлаысь, кӧні тай оз ватӧмавны. Ӧд мупытшса ваясыс, веркӧссаяс моз жӧ, вермӧны визувтны изсикасса ва пыкан пӧлыня слӧйясӧд, тадзи тай мупытшса юяс и артмӧны. Сідзкӧ нинӧм и шензьыны, мыйла ватӧм-овтӧмин улын куйлӧны дзонь мупытшса тыяс. Тайӧторнас важысянь нин кужлӧмаӧсь вӧдитчыны овтӧминса йӧзыс. Найӧ тӧдӧмаӧсь, кӧні видзӧднысӧ ньӧти ватӧм овтӧминад эмӧсь ӧшмӧсъяс, да тадзикӧн падъявтӧг нуӧдӧмась лыаяс пыр ассьыныс караванъяс.

Рельеф увтасмигӧн, кӧні му веркӧсыс матысмӧ мупытшса ва тшупӧдланьыс, быдмӧг вужъяс вермӧны судзӧдны васӧ. Татшӧминас артмӧны оазисъяс, найӧ быттьӧкӧ йӧз дорӧ абу мелі лыа саридзас веж діяс кодьӧсь (112ʼ с.). Оазисъясын ваыс тырмымӧн быдмӧгъяслы да пемӧсъяслы. Гырысь оазисъясын олӧны йӧз.

Африкаса юяс

Зэв аслыспӧлӧсӧсь Африкаса юясыс со мыйӧн: во гӧгӧр чӧж ва лыдыс наын ёна вежласьӧ. Помкаыс талы татшӧм: унджык юыс визувтӧ либӧ боссьӧ экваторувса климат гӧгӧртасын, кӧні кос кадколастыс вежласьӧ васӧдкӧд.

Аслыспӧлӧслуныс Африкаса юяслӧн тӧдчӧ и налӧн визувтан ногын, мый йитчӧма континент рельефкӧд. Эз на вун? Африка рельефын унджыклаас тшӧтшкӧс вывтасъяс. Найӧ ыджыд пос пуяс моз лэччӧны континент шӧрсянь океанладорӧ. Африкаса юяс, кызвыннас, дзик шыльыдінса юяс кодь: тыр вааӧсь, паськыдӧсь, ньӧжмыдӧсь. Но на вылын абу этша кось да борган. Некымын километра туйкостын, неважӧн на лӧнь да чӧв юыс пӧртчӧ бӧбысь равзан ва визулӧ, а регыд мысти бара ланьтӧ да водзӧ лӧня нуӧ ассьыс васӧ выль тшупӧдӧдзыс (113ʼ с.). Буретш та вӧсна паськыд да тыр ваа юяс кузя Африкад судноясӧн пӧшти оз кывтны-катны.

Африка войвылас васӧдыс некор оз тырмы. Пӧшти ставнас мутасыс овтӧмин кодь. Но сы вылӧ видзӧдтӧг тайӧ овтӧминсӧ вомӧналӧ оз сэтшӧм-татшӧм ю, а медся кузь ю мирас — Нил. Кыдз нӧ сідз? А со кыдз: Нилыс боссьӧ зэв ылі лунвылас, экваторладорын (114 ʼ с.). Сэні экваторбердса да экваторувса климат гӧгӧртасын, сылы сюрӧ уна ва, коді киссьӧ енэжсянь зэра кадколастӧ. Со юыс и вермӧ вуджны сы ыджда овтӧминсӧ да оз быр-вош сы лыаяс пиӧ.

Важъя йӧз историяысь ті тӧданныд Нил ойдӧдлӧмъяс йылысь, кодъяс овлӧмаӧсь сы кывтыдын, на вӧсна тай и пондӧма дзоридзавны Египетас видз-му овмӧсыс. А помкаыс талы — 6 сюрс км лунвылынджык киссян зэръяс. Ӧні Нилыд оз нин ойдлы. Татчӧ вӧчӧмаӧсь вавидзанін, код отсӧгӧн позьӧ регулируйтны юлысь визувтӧмсӧ. Сійӧ падмӧдӧ ва да оз сет юыслы туны. Но зато кор волӧ кос сезон, васӧ вавидзанінсьыс лэдзӧны да сідзикӧн Нилыс во гӧгӧр чӧж овлӧ ӧтмында ваа. Тайӧ шусьӧ визувтанног регуляцияӧн.

Но Нилыд век жӧ дзик ӧтка сэтшӧмыс континент войвыв юкӧнас. Сэсся ыджыд юыс тані абу. Поснияс абуӧсь жӧ. Эмӧсь сӧмын юяс, кодъяс тырӧны ваӧн шоч зэръяс бӧрын. Мыйкӧ дыра найӧ гажӧдӧны синтӧ да ловзьӧдӧны овтӧминсьыс ӧтсяма пейзажсӧ, но регыд мысти ляпкалӧны, пӧртчӧны ва гӧп сикӧтшӧ, а сэсся и скӧнь вошӧны. Кольӧ сӧмын кос ворга — гураныс, кыті ваыс визувтлӧма. Татшӧм косьмӧм ю воргаяссӧ татчӧс йӧзыс шуӧны вади (115ʼ с.).

Ми висьталім нин сы йылысь, мый Африкаса юясын ва лыдыс ёна вежласьӧ во кад сертиыс. Но эм ӧти ю, коді лоӧ бокӧ кежӧмӧн тайӧ правилӧсьыс да во гӧгӧр чӧж кольӧ тыр вааӧн — Конго. Конго — планета вылас дзик ӧти ыджыд ю, коді кыкысь вуджӧ экватор. Онӧ эскӧй? Видзӧдлӧй мусерпас вылӧ. Юыс пӧшти став туйкостсӧ визувтӧ зэв васӧд экваторбердса климат гӧгӧртасын, во гӧгӧр чӧж босьтӧ зэв-зэв уна зэр ва. Ньӧжмыда нуӧ сійӧс ваяссӧ нюрзьӧм увтасӧдыс, коді, кыдзи ті тӧданныд нин, шусьӧ Конго лайколӧн (166ʼ с.). Но и тайӧ кыпыда визувтысь ю вылын, Африкаса уна мукӧд ю вылын моз, эм вывті тэрыба визувтан юкӧнъяс, кӧні тырыс коськыс да борганыс.

Эз на вунны Ливингстон да Стэнли борганъяс? Воис кад шуны на йылысь став збыльсӧ. Тайӧ абу кык борган. Тайӧ матӧ 70 ваусянін! Ю кывтыдас, кор саридзӧдзыс кольӧ кутшӧмкӧ 300 км, ваыс сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн усьӧ 32 борганӧн, кодъяслы пуктӧма ӧтласа ним — Ливингстон борганъяс. А Конго визувтан шӧр юкӧнас Стэнли ваусянінъясӧн шуӧны пӧшти 40 борган да коськ ӧтувтан системасӧ. (117ʼ с.)!

Но медся нималана Африкаса борганыс дзик мӧд ю вылын боргӧ, тайӧ юыс — Замбези, Лунвыв мусярджынйын сійӧ медся ыджыд юяс пӧвстын. Буретш тані Ливингстон восьтӧма ваусянінсӧ, кодлы пуктӧма ним Ыджыд Бритмуын сэки саравлӧм аньлысь — Виктория. Тайӧ борганыс, сійӧ кык канму — Замбия да Зимбабве костын куйлӧ, абу эськӧ мирса медся джуджыд борганыс. Сылӧн вылнаыс «сӧмын» 120 м. Весиг Африкаын ваыс кӧнсюрӧ усьлӧ вылісяньджык.

Но Викторияыд, кыв шутӧг, планетаса медся мича борганъяс пиын (118ʼ с.). Вынйӧра, сійӧ кык км пасьтаӧн уськӧдчӧ векни потасӧ, да тэ водзын усян ваыс быттьӧ подков моз кусыньтӧм вевся стен. Усигтыр тайӧ ва визулыс артмӧдӧ ва войтъясысь быдса кымӧръяс, кодъяс шебыртӧны потассӧ. Мича шондіа поводдя дырйи ваусянін весьтын пыр ӧшалӧ югыд ӧшкамӧшка. А шондіа тані пӧшти век!

Африкаса тыяс

Африкаын эм уна ты. Налӧн гуранъяс артмӧм серти абу ӧткодьӧсь. Медся тӧдчанаяс на пӧвстысь Асыввыв Африкаса потӧминланьын тектоника тыяс. Тайӧ системасьыс медгырысь тыясыс — Танганьика да Ньяса.

Танганьика ним серти шуӧмаӧсь Африкаса ӧти канму. Но энӧ корсьӧй карта вылысь Танганьика нима канмусӧ. Сійӧ абу. Зато эм Танзания. Танганьика збыльысь вӧлӧма, но сэсся сыкӧд ӧтлаасьӧма сы вадорсянь матын куйлысь Занзибар ді. Кык нимысь — Танганьика да Занзибар — и артмӧма выль ним — Танзания.

Африкаса быдпӧлӧс племяяс да войтыръяс быдӧн ас мознас шуӧны ӧти и сійӧ жӧ географияса объектсӧ. Сійӧн энӧ шензьӧй, кор мукӧд карта вылысь ті онӧ аддзӧй Ньяса ты, сы пыдди тіянлы сюрас Малави ты. Энӧ, ті энӧ вӧчӧй географиялы восьтӧмсӧ. Тайӧ сӧмын мӧд ним Ньяса тылы. Зато канму, коді куйлӧ тайӧ ты бердас и шусьӧ буретш Малави.

Танганьика да Ньяса кодь тектоника тыяссӧ нӧшта шуӧны потасса тыясӧн, му кышас потасъяс да орӧминъяс тыртӧны да. Тайӧ тыясыс зэв аслыспӧлӧс мыгӧраӧсь — пӧшти ставӧн кузьӧсь да векниӧсь (199ʼ с.). Да нӧшта и вывті пыдынӧсь найӧ. Танганьика — джуджда серти мирас мӧд — пӧшти 1500 м. Километр да джын!

Дзик мӧд пертаса континентса медыджыд ты — Виктория (чайтам, тіянлы гӧгӧрвоана, код серти сылы сетӧма татшӧм нимсӧ?). Сы вадоръяс куим канмулы рубеж: Танзания, Уганда да Кения. Тайӧ тыыс тшӧтш тектоника, но оз потасын куйлы. Сійӧ тыртӧма тупкӧса увтасмӧмин му кыш веркӧсын. Таысь и формаыс татшӧм тыыслӧн — паськыд, пӧшти гӧгрӧс. И абуджык пыдын сійӧ. Но помтӧм-дортӧм ва веркӧстӧ тайӧ ты вылас корсюрӧ шызьӧдӧны лёк бушковъяс.

Сэтшӧмӧн жӧ артмӧм сертиыс лоӧ и Чад ты. Сійӧ ичӧтджык Виктория тысьыс да нач нин ляпкыд.

Эм Чад тыас ӧти аслыспӧлӧс тор, кодӧс сяммӧмаӧсь гӧгӧрвоӧдны сӧмын орччӧдмӧн неважӧн.

Тыясыд овлӧны ортсӧ визувтанаӧсь да ортсӧ визувттӧмӧсь. Визувттӧм тыӧ юяс сӧмын усьӧны, но ньӧти ю наысь оз пет. Мыйла нӧ тыыс оз вевтыртчы ванас, оз ӧтарӧ ту? Визувттӧм тыясыс кызвыйӧ куйлӧны кос климата районъясын, сійӧн и гӧгӧрвоана, кытчӧ вошӧ налы сюрӧм ваыс — пакталӧ дай. Дуб ваас, коді тыртӧ тайӧ тыяссӧ, век жӧ эмышт и сылӧм сов. Дзик этшаник. Но со пуктӧй син водзад: зэв кузяӧн, уна-уна сюрс во чӧж, тыас веськалӧ этшаникӧн сылӧм сов сора ва. Ваыс тыысь пакталӧ, а солыс? Солыд дерт пактавны оз вермы. Сылы тайӧ тысьыс воштысьны некытчӧ. Со и чукӧрмӧ сійӧ тыас.

Став визувтӧм тыыс вочасӧн лоӧ солаӧн. Ставӧн, Чад тыысь ӧтдор. Сійӧ эськӧ и визувтӧм, а дуб ваа. Мыйся нӧ притчаыс? Вӧлӧмкӧ... Тӧданныд мый? Вай мӧвпыштӧй асьныд. А ми отсыштӧм могысь индам: веркӧсас кӧ юясыс абуӧсь, найӧ вермасны лоны ... кӧні?

Юяс да тыяс морт олӧмын

Юяс да тыяслӧн тӧдчанлуныс морт олӧмын зэв ыджыд. Важысянь йӧзыд окотапырысь овмӧдчылӧмаӧсь ва дорӧ матӧджык, саридз, ю да ты бердӧ. Му югыдас абу вывті уна кар, кыті эськӧ юыс эз визувт. Африкаыд та боксянь абу жӧ бокӧ кежанін. Йӧзлы овмӧдчанінсӧ урчитӧ медводз сійӧ, кутшӧмджык гидрография везйыс. Уна ю да ты — и олысьыс уна, абу кӧ вааиныс — йӧзыс пукалӧ этша лыда оазисъясын.

Сэні, кӧні климатыс кос, ю да ты лоӧ ас помысь артмӧм ваа резервуар, коді ёна колӧ став ловъя ловлы. Кӧтӧдан муяс вылын сӧвмӧ му уджалӧм, а сідзкӧ эм бур гӧгӧртас морт олӧм вылӧ (120ʼ с.). Тырмымӧн казьтыштны, кутшӧм роль ворсӧма дай ворсӧ йӧз олӧмын да овмӧс уджын Нил ю.

Африкаса юяс шыльыдінса сямаӧсь. Но мукӧдлаті найӧ лоӧны гӧравыв юяс кодьӧсь. Татшӧминъясӧ бур эськӧ пуктыны гидроэлектростанция, Африкаса уна канмуын тайӧ лоӧ электроэнергиялы дзик ӧти ӧшмӧсӧн.

Юясӧн да тыясӧн вӧдитчӧны, кыдзи пытшкӧсса ва туйясӧн. Но судноясӧн ветлыны оз быдлаті позь: ыджыдкодь туйкостъяс эськӧ и верман мунны. Но судноясӧн сідз шусяна кузяла ветлӧм, м. ш. ю вомсяньыс ю йылӧдзыс, Африкаын збыльвылассӧ ни ӧти ю вылас абу.

Африкаса юяс да тыяс озырӧсь чериӧн. Чери кыйӧмыс — континентса ӧткымын районас овмӧс кузя медъёна паськалӧм уджъяс пӧвстын.
Ӧти сайын, аквариумса уна сикас черилы чужаніннас лоӧны Африкаса юяс да тыяс. Аквариумын эськӧ ичӧтикӧсь, а вӧля вылын найӧ овлӧны и метр джын ыдждаӧсь (121ʼ с.)!

МӦДПӦВЪЁВТАМ МЕДШӦРСӦ

1. Гидрографияса везйӧн шуӧны кутшӧмкӧ мутасса став вааин ӧтлаын. Сылӧн аслыспӧлӧслуныс климат да рельеф сайын.
2. Унджык юыс да тыыс куйлӧ континент шӧр юкӧнас васӧд климат гӧгӧртасын. А континент войвылас васӧдыс ёна оз тырмы. Кӧні веркӧссянь матынӧсь мупытшса ваяс, Войвыв Африкаса овтӧминъясын артмӧны оазисъяс.
3. Африкаса медкузь юыс — Нил, а медся уна ваа — Конго. Африкаса унджык юас ва лыдыс во гӧгӧр чӧж вежласьӧ. Гожӧмын ваяс уна вааӧсь, а тӧлын найӧ ёна ляпкалӧны. Унджык ю вылас Африкаын уна кось да борган, мый вӧсна найӧ оз шогмыны судноясӧн ветлыны.
4. Африкаын уна ты. Медся тӧдчанаяс на пӧвстын тектоника вӧсна артмӧмаӧсь. Медся ыджыд тыыс Африкаын — Виктория ты, а медся джуджыдыс — Танганьика ты.