Уськӧдӧй тӧд выланыд: Кутшӧм компонентъясысь тэчӧма ывлавыв комплекс?

Африкаса вӧр-валы характернӧй торйӧн лоӧны экваторсянь кыкнанладорас ясыда вежласян вӧр-ва зонъяс. Збыль тай, Африкаса вӧр-ва зонаяс Войвыв да Лунвыв мусярджынъясас рӧмпӧштанын моз тӧдчӧны.

Сідзсӧ, вӧр-ваыс планетаса став континент вылын зэв унасикаса. Куш Антарктидаысь  кындзи — сійӧ йиа континент, но и сэні, кыдзи сэсся аддзам, абу жӧ дзик гажтӧм. А мый инмӧ Африкалы, то сійӧ вӧр-ва боксянь медся ыджыд контрастъяса континентъяс пиын. И помкаыс талы миянлы тӧдса нин — климатлӧн васӧдлуныс ёна торъялӧ. Тшем вӧръяс вежсьӧны помтӧм-дортӧм тропикдорса эрдъясӧн, а найӧ сэсся вуджӧны шондіӧн сотӧм овтӧминъясӧ.

Экваторбердса васӧд вӧръяс

Век веж сук вӧръяс сулалӧны Конго лайколын да Гвинея куръясянь войвылас, вадор муясын. Жар васӧд климат гӧгӧртасын пуясыс некымын яруса лоӧмаӧсь (122ʼ с.).

Медвылыс ярусыс 50 да унджык м джуджда пуяс. Тайӧ 15 судта керка кодь. Пучӧръяс улысджык юкӧнъясын увъяс абуӧсь да ыджыд колоннаяс моз сярвидзӧны. Сулавны веськыда налы отсалӧны аслыспӧлӧс формаа вужъяс, кодъяс паськыд сынанӧн моз вожалӧны пучӧрсяньыс, пыкӧдъяс артмӧдігтыр (123ʼ с.). Сэтшӧм вужъяссӧ шуӧны пӧв коддьӧмӧн. Улысджык ярусын пуясыс быдмӧны оз 10-15 м-ысь вылӧджык. Орччаӧдӧм могысь: татшӧм джудждаӧсь шӧркодяс овлӧны миян канмуын пуясыс.

Васӧд вӧръясын быдмӧгъяс быттьӧ кавшасьӧны ӧта-мӧд вылӧ, зільӧны вылӧджык кайны, шонділань матӧджык. Пучӧръяссӧ гартӧма уна лыда да быд сикас лианаясӧн. Гырысь пуяс вылын, а тшӧкыда и веськыда пучӧр вылын паськалӧмаӧсь паразит быдмӧгъяс. Налы тайӧ пуыс мыджӧд да вердчантор перъянін пыдди, а колана васӧдсӧ найӧ босьтӧны веськыда сынӧдысь. Быдмӧгыс унасьыс-уна да, шонді югӧрыс ӧдва писькӧдчӧ коръяс пыр, сійӧн му бердын век рӧмыд ыджыдалӧ. Та вӧсна тайӧ вӧръясас туруныс пӧшти абу. Улыс ярусас быдмӧгуловыс петкӧдчӧ нитшъясӧн. Му вылын да пучӧръяс вылын уна тшак, быд сяма мыгӧра, рӧма да ыдждаа.

Тайӧ васӧд вӧръясын олӧны уна лыда пемӧсъяс. Аддзыны найӧс тайӧ тшем быдмӧг сорасысь абу кокни. Унджык пемӧсыс олӧмсӧ коллялӧ пуяс вылын. Му веркӧсас найӧ пӧшти некор оз лэччыны, а пашкыр тугансьыс дас метра вылнасянь найӧс ӧдвакӧ и казялан. Экваторбердса вӧръяс — пувыв пемӧсъяслы рай. Зэв уна ӧблезяна, торйӧн нин абу гырысь: мартышка да колобус (124ʼ с.). Пу вылын кӧть му вылын уна кый, дзодзув да быдпӧлӧс, тшӧтш и зэв гырысь гут-гаг. Торйӧн уна кодзувкот. Найӧ тайӧ вӧръясас некымын дас сикас! Уна лыдаӧсь лэбачьяс. На пӧвстын унджыкыс абу гырысь сикасаӧсь, быдпӧлӧс плод кокалысьяс.

Но абу став пемӧсыс пу выв олысь. Тырмымӧн и мувывса пемӧсъяс. Эм гыжгунъяс, гыжа пемӧсъяс (посниджыкъяс), вӧр порсьяс. Гигантъяслы зэв сьӧкыд писькӧдчыны сук мутшкӧсъяс пырыс, но найӧ тайӧ вӧръясас эмӧсь жӧ. Татчӧс вӧрса слӧнъяс, тӧдчымӧн ичӧтджыкӧсь ас рӧдвужсьыс, кодъяс тай олӧны восьса эрдын.

Вааин бердын паныдалан карлик бегемотӧс (125ʼ серп.). Сійӧ сэтшӧм дзоля, мый кокниа вермас дзебсьыны пызан улӧ. Сюрис кӧ, дерт, сылы тайӧ вӧрсьыс пызаныс. Конго лайковса вӧръясын олӧ зэв гежӧд пемӧс — окапи. Сійӧ жирафлы рӧдвуж. Кодкӧ гашкӧ и шензяс, кыдзи сы кузя голянас верман ветлыны тайӧ гартчӧм пучӧръяс, заяс, увъяс да лианаяс пӧвстті. Да нинӧм! Сійӧ и эм, мый окапиыдлӧн голяыс дженьыд, а став мукӧд боксянь сылӧн мыгӧрыс кузь голяа рӧдвужлӧн кодь (126ʼ серп.).

И гашкӧ медся нималана олысьяс Африкаса джунглиясын — морт коддьӧм ыджыд ӧблезянаяс: шимпанзе да горилла. Мукӧд ӧблезянаясысь найӧ торъялӧны сійӧн, мый унджык кадсӧ коллялӧны му вылын, сӧмын вой кежлӧ кавшасьлӧны пуяс вылӧ, дай сэк абу вылӧдз. Горилла — планетаса ӧблезянаяс пӧвстын медся гырысь. Верстьӧ ай пӧлыс овлӧ кык да джын метра ыдждаӧдз! Тайӧ зэв видзчысьыс да шань гигантъясыс сёйӧны сӧмын быдмӧг сёян, а ставсьыс чӧскыдӧ пуктӧны бананъяссӧ. Ёна ыджыдӧсь, ыджыд вынаӧсь да видзӧднысӧ зэв зумышӧсь да, вӧлі лӧсьӧдӧма уна легенда налӧн скӧр ӧбича йылысь.

Паныдасьлыны гориллакӧд вӧралысьяс эз окотитны, тотшкыны пӧ вермас. Но некутшӧм вын оз вермы дорйыны гориллатӧ, кыйсян пищальысь кӧ лыйӧны. Сы вӧсна тайӧ зэв аслыспӧлӧс пемӧсъясыс ёна этшаммӧмаӧсь. Гориллаястӧ быран выйӧдз вӧлі воштӧма да, ӧнія кадӧ найӧс видзӧны лёкысь-шогысь некымын ывла доръянінын (тшӧтш и Вирунга войтыр паркын),  Африка шӧрса сибавтӧм гӧравыв вӧръясын.

Саваннаяс

Войдӧр саваннаяс абуджык вӧлі паськалӧмаӧсь, кыдзи тай ӧні. Найӧ вӧліны орччӧдмӧн векни полоса, коді ӧтув нӧшта на векниджык овтӧмин полосакӧд торйӧдӧ вӧлі экваторбердса вӧръяс тропикувса климата районъясысь. Но климатыд му вылас вочасӧн вежсьӧ. Сійӧ лоӧма косджык, та вӧсна ёна содӧмаӧсь саваннаа да овтӧмина мутасъяс.

Ӧні саваннаыд — Африкалӧн медшӧр вӧр-ва зона, сы улын пӧшти континент джын. Сійӧс шуӧны тропикдорса степӧн. А степыд — тайӧ турун саридз. Африкаса саванна йылысь тшӧкыда шулӧны татшӧм термин — шоч пуяса саванна. Шоч пуаин. Африкаса саваннаын, збыльысь, унакодь пу, но прамӧй вӧрнас найӧс шуны кывйыд некыдзи он бергӧдчы. Ӧтка-ӧтка пуяс либӧ неыджыд пу чукӧръяс сулалӧны мӧда-мӧдсяньыс уна дас, а кор и уна сё метра ылнаын (127ʼ серп.). Тайӧ вӧр али степ? Тайӧ шоч пуяса саванна!

Сідзсӧ пуяслы экваторувса климат гӧгӧртасын овны сьӧкыдкодь. Ӧд некымын тӧлысь чӧж оз зэрлы. Турун косьмӧ, саванна дыр кежлӧ пӧртчӧ пӧшти овтӧминӧ, а пуясыд водзӧ олӧны, ладмӧдчыны сяммӧмаӧсь да.

Баобаб — абуджык джуджыд, а кыз пу. Сылӧн паськыд пучӧр тэчӧма небыд сіа пу сьӧмӧсысь, коді губка моз йиджтӧ васӧ да видзӧ сійӧс кузь кос сезон чӧж (128ʼ серп.). А зонтик сяма акация мӧд ногӧн асьсӧ видзӧ. Сылӧн зэв дженьыд пучӧрыс, код йывсяньыс метра вылнасянь вожалӧны гырысь, пӧшти водса ногӧн паськалан увъяс (129ʼ серп.). Тайӧ увъясысь артмӧ зэв сук да пашкыр туган, форма сертиыс сійӧ и збыль зонтик кодь. Тайӧ зонтикыс сайӧдӧ ыджыд мутас да чинтӧ тадзикӧн мусянь пакталӧмсӧ. А зонтик сяма акациялӧн вынйӧра вужъясыс мусин ваысь ньӧти войт бокӧ оз кольны. Ыджыд мутасъясӧ саваннаясын паськалӧма лажмыд кустарник — буш. Бушыд сэтшӧм сук да сутшкасян тіль, дзоньӧн сы пыр мунны вермас буди сӧмын сюраныр, слӧн либӧ буйвол кодь кыз кучика пемӧс.

Но со кос кадколастыс эштӧ. Саваннаас бӧр локтӧны зэръяс, а накӧд тшӧтш и олӧм. Косьмӧм турун пыдди быдмӧ выльыс. И кутшӧма! Корсюрӧ метра вылнаӧдз! Петкӧдчӧны пемӧсъяс. Кытысь? Саваннаас во гӧгӧр торйӧдӧны кык кад: кос тӧв да васӧд гожӧм. Но саваннаыс куйлӧ паськыд тасмаӧн экваторсянь ӧтар-мӧдарын, а вогӧгӧрся кадъяс Войвыв да Лунвыв мусярджынъясын оз лӧсявны. Со и артмӧ: кор Лунвыв мусярджынйӧ кос сезон пуксьӧ, Войвывсаас буретш зэра кад локтӧ. Сэтчӧ и мунӧны пемӧсъясыд. А сэсся бӧр воласны зэркӧд ӧтлаын.

Саваннаяс эмӧсь и мукӧд континент вылын: Австралияын, Азияын, Лунвыв Америкаын. Но Африкаса саваннаяс — ывлавывса уникум кодь. Некӧні мирас абу сы выйӧдз лыднас да сикаснас торъялан пемӧсыс, кыдзи тані. Медся унаӧн торъя ыджда антилопаыд. Медся гырысьыс — канна — 2 м ыджда да матӧ тонна сьӧкта. А меддзоляыс — дукер — неыджыд пон ли гырысь кӧч ыджда. Медся унаӧн чукӧртчывлӧны стадаясӧ гну антилопаяс да зебраяс (130ʼ серп.). Та мында пемӧсыс турунӧн вердчӧны да, вӧлі эськӧ гӧгӧрвотӧм, эз кӧ вӧв Африкаса саваннаясын яйвыв пемӧсыд. Дерт, яй сёйысьыд век уна пӧв этшаджык овлӧ, турун сёйысь серти, но и налӧн унапӧлӧслуныс зэв ыджыд. Медгырысьыс Африкаса яйвыв олысьяс пиын — лев (131ʼ серп.).

Гиенаяс да вӧлявыв понъяс, дерт, ёна ичӧтджыкӧсь, но и найӧ, унаӧн кӧ да лӧсьыда котыртчасны, вермӧны эффективнӧя кыйсьыны зебра да гну бӧрся, кодъясӧс тай нэмысянь лев кыйдӧсӧн чайтӧмаӧсь. Корсюрӧ найӧ весиг «пемӧс сартӧ» пӧрӧдӧм зебра дорсьыс вӧтлывлӧны, мед кӧть и визятӧ  сы ыджыдлуныслӧн ас гыжйӧн шедӧдӧма вӧлі.

Но и дерт оз позь гарышттӧг кольны и саваннаяса медся мичмӧданторъяссӧ — сэтчӧс гигантъяссӧ: слӧн, сюраныр да жираф. Африкаса слӧн — миян планетаса косӧдын медся ыджыд олысь (132ʼ серп.). Корсюрӧ сійӧ овлӧ 3,5 м ыджда дай ыджыдджык на.

Саваннаса унджык пемӧсысь слӧныд торъялӧ сійӧн, мый кос сезон пуксигӧн оз мун пырся олан-выланінсьыс. Слӧн чукӧръяс шӧйтӧны тыяс гӧгӧр,  кытчӧ кос кадӧ кольӧны няйт ва гӧпъяс. Тшӧкыда найӧ чеглалӧны том баобабъяс, медым судзӧдны пучӧрас йиджӧм васӧ, да татшӧм ногӧн веськӧдӧны горшнысӧ.

Жираф — абу медся ыджыд, но кыв шутӧг, медся джуджыд олысьыс планета вылын (133ʼ серп.). Сылӧн джуджаыс овлӧ 6 метраӧдз.

Кок чунь йылӧ сувтлытӧг сійӧ вермӧ кыйкнитны мӧд судта ӧшиньӧ. Джуджыд мыгӧрысла жираф вермӧ сёйны коръяссӧ зонтик сяма акациялысь, коді гежӧда быдмӧ 5-6 м-ысь вылӧджык. Некод, сыысь кындзи, оз вермы судзӧдчыны сы вылнаӧдз, и кытчӧдз саваннаын эм акацияяс, жирафъяс лоасны пӧтӧсь.

Саваннаяс зонаын уна ты да ю. Сэні олӧны крокодилъяс да бегемотъяс. Нилса крокодил — миян планета вылын медся ыджыд. Сылӧн тушаыс овлӧ 8–10 м кузьта. Сідзкӧ класс жырйын сійӧс вермӧ лӧсьыда куйлыны, а со гуляйтыштны сы кузя пемӧсыдлы озджык югды: юрыс пыксяс ӧтар стенмӧ, а бӧжыс — мӧдарас. Збыльвылас кӧ, татшӧм гигантсӧ гежӧда паныдалан. Прамӧя 4–5 кузьта крокодилыд гырысьӧн нин лыддьысьӧ. А со саваннаса медыджыд олысьяс пиысь нӧшта ӧтиӧс — бегемотӧс, коді ыджданас сӧмын слӧнлы сетчас, туша тырӧн аддзыны зэв сьӧкыд. Лунбыдъясӧн сійӧ пукалӧ ваын, веркӧсас сӧмын син, пель да ныр пысыс тӧдчӧ (134ʼ серп.). А муртса пемдас, бегемотыд петас му вылӧ йирсьыны.

Саваннаын уна лэбач. Тані и зэв-зэв ыджыд, лэбавны кужтӧм страусъяс, кодъяс сы пыдди вывті ӧдйӧ котралӧны, да и уна лыда яйвыв лэбачыд выйим.

Тропикдорса овтӧминъяс

Позьӧ мӧй и овтӧмин йылысь мыйкӧ висьтавны? Сэні ӧд некод оз ов! Оз пӧ тай... Олӧны! Овтӧминыд — абу места, кӧн ньӧти олысь абу, а места, кӧні дзик косысла этшаӧн олӧны.

Тропикдорса овтӧминъяса зона ыджыд тасмаӧн нюжалӧма войвывті да лунвывті саваннаяссянь. Став мукӧд вӧр-ва зонаясысь торъялӧ сійӧн, мый тропикдорса овтӧминъясын во гӧгӧр чӧж абу торъя кад, кор енэжва киссьӧ. Тані зэрӧ сӧмын гежӧда да корсюрӧ. А мукӧд районъясын татшӧм зэръясыс овлӧны некымын во чӧжӧн ӧтчыд.

Тропикдорса овтӧминъяса климатлы лӧсялӧны зэв кос сынӧд, буска да лыаа бушковъяс (135ʼ серп.). Аминь жар лун бӧрын овтӧминас пуксьӧ вель ыркыд вой. Вой-лун чӧж температураяслӧн ёна вежласьӧмысла потласьӧны да жугласьӧны изсикасъяс.

Веркӧссӧ кӧ вевттьӧны киссьӧм изъяс, татшӧм овтӧминсӧ шуӧны изъяӧн. Кыз лыа кӧ куйлӧ — лыаӧсьӧн. А овлӧны нӧшта и сёйӧд овтӧминъяс, найӧ артмӧны сэн, кӧні коркӧ вӧлі ты либӧ саридз куръя. Медся лёк гӧгӧртасыс изъя овтӧминын. Буретш тані войся да лунся температураяс костын торъялӧмыс овлӧ медся ыджыд, ӧд изйыд бура доналӧ шонді водзын да зэв ёна да регыдӧн кӧдзалӧ войнас.

Тропикдорса овтӧминъяс гӧгӧртасын быдмӧгъясыс зэв этша да налӧн эм аслыспӧлӧс ладмӧдчанторъяс. Эз на вун, кутшӧм быдмӧгъяссӧ шуӧны суккулентъясӧн? Кор пыдди суккулентъяслӧн либӧ лысъяс, либӧ найӧ вывті ичӧтӧсь, медым видзны быдмӧгсӧ сылы дона ва пакталӧмысь. Ӧд буретш коръяс веркӧссьыс и пакталӧ медся ёна. Овтӧминса мукӧд быдмӧгыслӧн вужйыс, мупытшса ваяслань писькӧдчигмоз, пырӧ уна метра пыднаӧдз. Видлӧй нетшкыны вужнас овтӧминса быдмӧглысь дзоляник за. Оз артмы! А медым сійӧс кодйыны, тіянлы ковмас гашкӧ быдса лун. А гашкӧ и оз ӧти на.
Веркӧссянь матӧдз кӧ воӧны грунт ваяс, шуам оазисъясын, овтӧминас сӧвмӧ озыр быдмӧгулов. Медъёна паськалӧм быдмӧгыс татшӧм оазисъясын — финик пальма, коді сетӧ вывті пӧтӧса плодъяс. Мортыд некымын финик кӧ сёяс, лунтыр тшыг оз ло.

Овтӧминса пемӧсулов зэв аслыспӧлӧс. Овтӧминад олӧны кызвыйӧ гырысь пемӧсъяс, найӧ тай вермӧны, этшаник сёян да ва корсигтыр, ыджыд туйкост вуджны да ватӧг дыр овны. Сэтшӧмӧсь Африкаса ӧти гӧрба верблюдъяс (136ʼ серп.) да мукӧдыс антилопаяс пиысь. Овтӧминса мукӧд олысьыс — зэв посни пемӧсъяс: гыжгунъяс, дзодзувъяс, кыйяс, измышкаяс, кодъяс путьмӧны дзебсьыны лыа пытшкӧ. Татшӧм ногӧн найӧ мездысьӧны лунся лёк жарсьыс, а тыр-бура олӧмӧн войын олӧны.

Африкаса медся гырысь овтӧминъяс — Сахара, коді паськалӧ Войвыв Африкаса ыджыдджык мутасын, да Калахари — континент лунвыв юкӧнас.
Сахара — паськыдсьыс-паськыд овтӧмин, сы коддьӧм мирас сэсся абу. Ыджда сертиыс сійӧ сӧмын неунаӧн сетчӧ Австралия континентлы. Сахаралӧн паськыд эрдын уна сикас овтӧминыс: лыаӧсь и, изъя и, сёйӧд и.

Калахаритӧ бурджык шуны абу тырвыйӧ, а джынвыйӧ овтӧминӧн. Континентлӧн лунвыв юкӧныс ставнас неуна васӧдджык войвывсасьыс. Ӧд лунвылас, континентыс тӧдчымӧн векниджык да, саридзсянь пӧльтысь тӧвъясыд вермӧны, кӧть и неунаӧн, вайны васӧдсӧ и овтӧмин сяма пытшкӧсса районъясӧдз. Сійӧн тані абу Сахараын кодь, кӧні тай быдмӧгуловыс сӧмын оазисъясын выйим, Калахариын быдмӧгъясыд быдлаысь сюрасны. Абу эськӧ унаӧн, но найӧ эмӧсь. Тайӧ и ас кежысь быдман арбуз, коді татчӧс олысьяслы ва пыдди, и бытшкасян емъяса алоэ. Найӧс тшӧкыда позьӧ аддзыны и миян, керка жыръясысь, рочӧн тай столетник шуам. Медся гырысь пуясыс — кактус коддьӧм зэв-зэв ыджыд йӧвпуяс (137ʼ серп.). Но медся аслыспӧлӧс быдмӧгыс Лунвыв Африкаын — вельвичия (138ʼ серп.). Вельвичияыд дженьыд кыз пучӧра, кытысь быдладорӧ вожалӧ дзик топыд кучика да 3 м кузьта некымын корйыс. Олӧ вельвичия зэв дыр — пӧшти 150 во. И кузь нэм чӧжыс коръясыс оз бырны.

Чорыд коръя век веж вӧра-тілля тропикувса зона

Сійӧ куйлӧ континент дзик войвылас да лунвылас тропикувса, мушӧрсаридзса кодь климата регионын. Шуӧма нин вӧлі, мушӧрсаридзса климатыс кос жар гожӧмӧн да васӧд шоныд тӧвнас зэв-зэв бура лӧсялӧ мортыдлы овны да уджавны. Буретш та вӧсна тайӧ вӧр-ва зонасӧ вӧлі овмӧдӧма уна сюрс во сайын нин. Сэкисянь мортыд удитӧма тырвыйӧ вежны вӧр-валысь ӧбликсӧ.

Вӧлявыв гырысь пемӧсъяс пӧшти абуӧсь нин, а быдмӧгулов пиын вӧдитан сикасыс унджыкӧн. Сӧмын гежӧдлаысь позьӧ аддзыны ас кежысь быдмысь оливки, грек ӧрек да фисташки пуа расъяс (139ʼ серп.). Дай на йылысь он стӧча шу, ас помысь найӧ быдмӧны, али тані сюрс во сайын кидмӧм садъяс.

МӦДПӦВЪЁВТАМ МЕДСЯ ТӦДЧАНАСӦ

1. Африкасӧ шӧр юкӧнас вомӧналӧ экватор. Сійӧн вӧр-ва зонаяс рӧмпӧштанын моз тӧдчӧны Войвыв да Лунвыв мусярджынйын.
2. Экваторбердса вӧръяслы лӧсялӧ унасудталун, кӧні медся тӧдчана юкӧныс — некымын дас метра судта гигант кодь пуяс. Зэв уна пувыв пемӧс: посни ӧблезянаяс, кыйяс, лэбачьяс. Му вылас паныдасьлӧны вӧр слӧнъяс, карлик бегемотъяс, жирафлӧн рӧдвуж окапи, а сідзжӧ морт коддьӧм гырысь ӧблезянаяс — горилла да шимпанзе.
3. Медыджыд мутассӧ Африкаын вевттьӧны саваннаяс, кӧні дізьвидзӧны ӧтка пуяс да неыджыд пу чукӧръяс: баобаб да зонтик сяма акация. Саваннаын лыдтӧм-тшӧттӧм турунвыв пемӧс: слӧн, сюраныр, бегемот, жираф, зебра да быдпӧлӧс антилопа. Уна и яйвыв олысь, на пӧвстын медся гырысьӧн лоӧ Африкаса лев. Кос кадколастын саваннаас пӧшти оз коль туруныс, а пемӧсъяс ыджыд стадаясӧн дыр и дыр мигрируйтӧны аслыныс кынӧмпӧт корсигмоз.
4. Тропикдорса овтӧминъясын олан гӧгӧртасыс зэв омӧль, и век жӧ тані тшӧтш эмӧсь быдмӧгъяс да пемӧсъяс, найӧ ладмӧдчӧмаӧсь тайӧ гӧгӧртасас. Овтӧминлы лӧсялан быдмӧгӧн лоӧ финик пальма (континент войвылын), алоэ да вельвичия (лунвылын). Пемӧсъяс пӧвстын уна веглясьысь, гут-гаг да мукӧд. Овтӧминын медся гырысь пемӧсъясӧн лоӧны ӧти гӧрба верблюдъяс да ӧткымын сикас антилопаяс.