Мыйысь тэчӧма му кышсӧ?

1. Мувӧрӧмъяс. Кок ув му век вӧлі мортыдлы зумыдлун да вӧрзьытӧмлун символӧн. Но мукӧдддырйи и мукышыс вӧрӧ, сэки мувӧрӧм овлӧ. Ывлавылад тайӧ ускӧттьӧыд овлӧ, кор му пыдіас му породаяс виччысьтӧг орӧны да вешйӧны, та вӧсна артмӧны мупытшса тувкнитӧмъяс да му вевдӧр тірзьӧ. Местаыс, кӧні орӧны да вешйӧны му породаясыс, шусьӧ мувӧрӧм шӧринӧн. Шӧринсяньыс вӧрзьӧмыс мунӧ быдлаӧ, кыдзи тай ваӧ шыбитӧм изсянь гыяс разалӧны: шӧринсянь ылысмигӧн найӧ жебмӧны. Мувӧрӧм шӧринвесьтса му веркӧсыс шусьӧ мувӧрӧм эпицентрӧн. Эпицентрын пасйӧны медвына мупытшса тувкнитчӧмъяссӧ.

Мувӧрӧмъяссӧ туялӧ сейсмология (элл. «сейсмос» мувӧрӧм), а инструмент, коді пасйӧ му веркӧслысь сырмӧмсӧ, шусьӧ сейсмографӧн. Сырмӧмъясыс пасйыссьӧны вибрируйтысь тывйӧн мунысь кабала лента вылӧ. Мувӧрӧмыслысь вынсӧ донъялӧны 12 балла шкала серти. Меджеб мувӧрӧмъяс 1–2 балл сӧмын приборъяс пасйӧны. 5–6 балла мувӧрӧмъяс дырйи сыркъялӧны стрӧйбаяс, чездӧны стеклӧяс да штукатурка. 10–12 балл кӧ, керкаяс киссьӧны, рельсъяс чукыльтчӧны, муыс потласьӧ, артмӧны шлювдӧд да бужӧдъяс, юяс пондӧны визувтны мӧдлаӧ. Татшӧм мувӧрӧмъясыс збыльвылас катастрофа кодьӧсь.

Быд во Му вылас овлӧ матӧ миллион мувӧрӧм, но унджыкыс зэв жебӧсь да некод оз и казяв. Ыджыд мувӧрӧмъяс, кор унатор жугалӧ, овлӧны шӧрвыяс ӧтчыд кык вежон чӧжӧн. Шуд вылӧ, найӧ векджык океан пыдӧсынӧсь. Катастрофа кодь мувӧрӧмъясыс медсясӧ дас во чӧж ӧтчыдӧн овлӧны.

Унджык мувӧрӧмыс овлӧ планетаса торъя районъясын, найӧс и шуӧны сейсмическӧй зонаясӧн. Лӧнь океан доръясті куйлӧ лӧньокеанса сейсмозона, а Евразия лунвыв юкӧнын — альпы-гималаисаыс (мӧд ног шуӧны мушӧрсаридзса-азияса).

2. Му кышлӧн сувтса ногӧн ньӧжмыда вештасьӧм. Весиг ылын кӧ сейсмозонасянь, му веркӧсыс пыр вештасьӧ, та дырйи водса ногӧн вештасьӧмыс мунӧ ӧтдырйи сувтса ногакӧд. Скандинав кӧджын (корсьӧй сійӧс мусярджынъяс физикаса картаысь) важъя саридздорса каръяс ӧні лоины саридзсянь вель ылынӧсь. Туялысьяс тӧдмалісны: Скандинав кӧдж ӧнія кадӧ кыптӧ быд во 1 см-ӧн кымын. Му кышлӧн мукӧд юкӧнъяс, мӧдарӧ, лажмалӧны: шуам, Нидерландъяслӧн (корсьӧй тайӧ канмусӧ мусярджынъяс политикаса картаысь) коймӧд юкӧн ӧні саридз веркӧс тшупӧдысь улынджык. Эз кӧ йӧзыс содтыны помӧдъяс, тайӧ муыс важӧн нин вӧлі эськӧ ва улын. Муяс косьтӧм могысь войдӧр вӧдитчисны тӧввыв изанінъясӧн, а ӧні — электропушканъясӧн. Лэччӧ ваас и медся мича каръясысь ӧти — Венеция; сійӧ ньӧжйӧник вӧйӧ саридзӧ, код дорын сулалӧ.

Саридз дорад му кышыслысь сувтса ногӧн ньӧжмыда вештасьӧмсӧ позьӧ казявны. А кыдзи тайӧс тӧдмавны саридзсянь ылысса местаын? Тані отсалас из сикасъястӧ туялӧмыс. Шуам, Европа Асыввыв шыльыдінса мукӧд районын неджӧг из сикасъясысь сюрӧны важ саридзса ловъя ловъяслысь колясъяс (молюск, коралл да мук.). Сідзкӧ, тайӧ районъясын коркӧ вӧлі саридз, а сэсся муыс кыптӧма.

Гӧрааинъясын муыс кыптӧ тӧдчымӧн ӧдйӧджык шыльыдінъясын серти. Шуам, Гималаяс да Андъяс (корсьӧй найӧс мусярджынъяс физикаса картаысь) быдмӧны некымын сантиметрӧн быд во. Но гӧраяс кыптігтырйи найӧс ӧттшӧтш жугӧдӧны-кисьтӧны ваяс, тӧв, вежласяна температура, кыссян йи.

3. Кутшӧм ногӧн куйлӧны из сикасъяс. Океанын, саридзын либӧ тыясын неджӧг кодь сикасъяс куйлӧны водса нога слӧйясӧн: вылысас томджык из сикасъяс, улысас — важджыкъяс. Но му кыш  вештасьӧмысла татшӧм куйланног тшӧкыда торксьӧ. Небыд неджӧг из сикасъяс кӧрсьӧны чукыръясӧ, магмаысь да пӧртчӧмӧн артмӧм чорыд из сикасъяс чездӧны да потласьӧны. Потласьӧминъясті му кышлӧн ӧти юкӧнъяс кыптӧны да чургӧдчӧны, таысь артмӧны горстъяс, а мукӧдыс лэччӧны да артмӧны лайковъяс — грабенъяс.

Му кышыслӧн вештасьӧмъясла, кор тай артмӧны чукыръяс, горстъяс да грабенъясыс, чужӧны гӧраяс. Косінас унджык гӧраыс дзуг тэчасногаӧсь: кӧрӧмӧн да потасті лэччӧм-кыптӧмӧн артмӧмаӧсь.