Карта серти удж.

1. Тӧдмасьӧй Войвыв Америка да Лунвыв Америка мусерпасъясӧн. Кутшӧм масштабъясыс тайӧ картаясыслӧн? Орччаӧдӧй тайӧ масштабъяссӧ мукӧд му юкӧнъяс картаяслӧн масштабъяскӧд. 2. Кутшӧм океанъяс мыськалӧны Америкалысь вадоръяссӧ?

Америкалӧн мувыв куйланін. Америка — дзик ӧти му юкӧн, коді ставнас куйлӧ рытыввыв мусярджынйын мукӧд му юкӧнъясысь зэв ылын. Сӧмын рытыв-войвылын сійӧ матӧдз воӧ Азия вадоръяслань, торъялӧ Чукотка кӧджысь векньыдик Беринг вискӧн.

Аслас ыджда сертиыс Америка (42,5 млн. кв. км) сӧмын неуна сетчӧ Азиялы, но лоӧ ыджыдджыкӧн став мукӧд му юкӧнъясысь.

Америка зэв кузя нюжӧдчӧма войвывсянь лунвылӧ да мунӧ лунвыв и войвыв мусярджынъяс пыр; сійӧ пырӧ войвыв полюс кытш сайӧ да неуна оз во лунвыв полюс кытшӧдз. Рытыввывсянь асыввылӧдз Америкалӧн пасьтаыс тӧдчымӧн ичӧтджык.

Евразия материк вылын куйлӧны кык му юкӧн — Европа да Азия; а Америка — сійӧ сэтшӧм му юкӧн, коді тэчӧма кык материкысь: Войвыв Америкаысь да Лунвыв Америкаысь. Коркӧ тайӧ материкъясыс вӧлі торъялӧмаӧсь ӧта-мӧдсьыс, а ӧні найӧ йитчӧмаӧсь векньыдик Панама вуджанінӧн (65 км пасьта), кыті кодйӧма Панама канава.

Войвыв Америкалысь векньыдджык, лунвыв юкӧнсӧ, коді куйлӧ Панама вуджанін дорын, шуӧны Шӧрвыв Америкаӧн.

Рытыввывсянь Америкаӧс кытшалӧ Лӧнь океан, асыввывсянь — Атлантика океан. Америкалӧн войвыв вадорыс петӧ Войвыв Йиа океанлань.

Кутшӧмӧсь Америкалӧн вадоръясыс? Америкалӧн вадоръясыс абуджык сэтшӧма вундассьӧмаӧсь, кыдзи Европалӧн да Азиялӧн вадоръясыс. Торйӧн нин омӧля вундассьӧмаӧсь Лунвыв Америкалӧн вадоръясыс: тані абу ни ӧти ыджыдджык кӧдж, ни ӧти ыджыдджык куръя. Та боксянь Лунвыв Америкаыс Африка кодь. Лунвыв Америкалӧн сӧмын дзик лунвылас куйлӧ Биа Му ді, кодӧс торйӧдӧ материкысь векни да зэв чукльӧсь Магеллан вис.

Татшӧм нимсӧ тайӧ вискыслы вӧлі сетӧма Европаса саридзвуджысь Магеллан ним серти. Аслас му гӧгӧр ветлӧм дырйи сійӧ медводз прӧйдитіс тайӧ вискӧд Атлантика океансянь Лӧнь океанӧ: Магеллан аддзыліс вислӧн лунвыв вадорысь бипуръяс да сетіс діыслы «Биа Му» ним.

Лунвыв да Войвыв Америка костын куйлӧны Ыджыд Антила діяс да уна мукӧд посни діяс. Найӧ торйӧдӧны Атлантика океанысь джуджыд Караиб саридзӧс.

Ёнджыка вундассьӧмаӧсь Войвыв Америкалӧн войвыв вадоръясыс. Тані эмӧсь зэв уна діяс и на пӧвстын му шар вылын медся ыджыд ді — Гренландия (2,2 млн. кв. км), коді пӧшти ставнас куйлӧ полюс кытшсянь войвылын.

Войвыв Йиа океан артмӧдӧ ыджыд, но ляпкыдик Гудзон куръя, коді пыдӧ пырӧма материкӧ. Кӧть тайӧ куръяыс лунвылын воӧ пӧшти 50-ӧд параллельӧдз, но аслас ывлавыв серти сійӧ дзик полюсдорса саридз кодь: сійӧ кынмывлӧ кӧкъямыс тӧлысь кежлӧ да весиг гожся тӧлысьясӧ оз сывлы йиыс. Гӧвкъялысь йияс, тшӧкыда овлысь бушковъяс да сук руяс вӧсна куръяӧд судноӧн ветлігӧн лоӧ видзчысьны. Гудзон куръясянь асыввылын куйлӧ ыджыд Лабрадор кӧдж.

Войвыв Америка рытыв-войвылын, Войвыв Йиа океан да Беринг саридз костын, эм Аляска кӧдж. Лунвылынджык Войвыв Америка вадорын эм кык кӧдж. Рытыввылас куйлӧ гӧраӧсь, кузь да векньыд Калифорния кӧдж, коді торъялӧ материксьыс Калифорния куръяӧн, а асыв-лунвылын — Флорида кӧдж, коді Войвыв Америкалӧн лунвыв вадорын торйӧдӧ Атлантика океанысь ыджыд Мексика куръя.

Мексика куръяӧ экваторсянь лунвылын Караиб саридз пыр воӧ шоныд ва, и тасянь Флорида да ӧти Антила ді кост вискӧд петӧ Атлантика океанӧ шоныд валӧн вына визлач — океанса шоныд визув Гольфстрим (коми кыв вылын кӧ — «куръясянь визувтӧм»). Сійӧ ӧтлаасьӧ шоныд валӧн ёна вынаджык мӧд визлачкӧд, коді воӧ экваторсянь Антила діяссянь асыввывтіджык. Тані Гольфстримлӧн пасьтаыс воӧ 500 км, а джудждаыс некымын сё метр. Гольфстримӧн нуан ваыс ёна унджык му шарвывса став юясын серти. Гольфстрим мунӧ океанті войвывлань, но Мулӧн бергалӧм вӧсна да пӧльтысь рытыв тӧвъяс вӧсна шоныд визулыс вешйӧ Америка вадоръяссянь асыв-войвылӧ Европалань.

Войвыв Америка асыввыв вадор пӧлӧн Гренландиясянь воӧ кӧдзыд Лабрадор визув; сійӧ гӧгӧртӧ Лабрадор кӧдж да векньыдик полосаӧн мунӧ лунвывлань Америка вадор пӧлӧн. Тайӧ визулыс тшӧкыда петкӧдӧ Атлантика океанӧ гӧвкъялысь йи гӧраяс, кодъяслысь лоӧ ёна видзчысьны суднояслы Европасянь Америкаӧ мунан саридз туй вылын.

Удж да могъяс.

1. Корсьӧй карта вылысь Америкалысь медся войвыв чутсӧ (мыс Барроу) да медся лунвыв чутсӧ (Биа Му вылын мыс Горн); тӧдмалӧй кыкнан чутыслысь географияса широтасӧ. Широталӧн кымын градус вылӧ нюжӧдчӧма Америка войвывсянь лунвылӧдз? 2. Тӧдмалӧй физика карта вылысь Войвыв Америка вадор пӧлӧн Атлантика да Лӧнь океанъясын саридзьяслысь кынман вежтассӧ. Мыйӧн гӧгӧрвоӧдны тайӧ вежтасъясыслысь торъялӧмсӧ? 3. Мусерпасӧн вӧдиттчӧмӧн орччаӧдӧй Караиб саридзлысь, Мексика да Гудзон куръяяслысь джудждасӧ. 4. Контур карта вылӧ гижалӧй Америкаса саридзьяслысь да куръяяслысь, кӧджъяслысь да діяслысь нимъяссӧ. 5. Петкӧдлӧй мусерпас вылын Магелланлӧн му гӧгӧртан экспедициялысь туйсӧ. Кыдзи медся дженьыд саридз туйӧн позьӧ ӧні ветлыны му гӧгӧр Европасянь (рытыввывлань мунӧмӧн)?