Америкалӧн тэчасногыс торъялӧ гырысь да прӧстӧй чертаясӧн. Кыкнан Америкаыслӧн тӧдчанаыс сійӧ, мый юксьӧны кузяногыс куим тшупӧд вылӧ. Рытыввылын куйлӧны зэв джуджыд да мукӧд серти том гӧраяс. Налӧн ӧтувъя нимыс Кордильера (Лунвыв Америкаын тшӧкыдджыка шуӧны Андъясӧн). Шӧрсӧ босьтӧны увтасінъяс. Асыввылын — ёна жугавлӧм важ гӧраяс да неыджыд увтасінъяс.

Войвыв Америка аслас тэчасногнас ёна мунӧ Европалань, мый вӧсна он вермы не эскыны, мый тайӧ кык му юкӧныс важӧн ӧтувъяӧсь вӧліны.

Лунвыв Америка важӧн вӧлі ӧтлаасьӧма, абу Войвыв Америкакӧд, а Африкакӧд. Бразилияса тшӧтшкӧс вывтас аслас тэчасногӧн Лунвыв Африкаса вывтасін кодь жӧ.

Кордильерасянь заводитчӧны Америкалӧн медгырысь юясыс. Тайӧ гӧраяссяньыс асыввылын лоӧны паськыд увтасінъяс, кыті кыпыда визувтӧны юяс да налӧн вожъясыс. Та кындзи, Америкаын асыввылыс васӧдджык рытыввыв дорысь. Тайӧяс вӧсна и ыджыд торъялӧмыс кузьта боксянь Лӧнь океанладорса да Атлантика океанладорса юяс костын.

Войвыв Америка. Паськыдінас Войвыв Америкаын тайӧ куим тшупӧдъясыс ӧтлаасьӧны кыкӧ: шыльыдінӧсь Асыввылӧ да гӧраӧсь Рытыввылӧ. Асыввывса шыльыдінъяс тэчӧмаӧсь важ Канада массивысь, Аппалачи гӧраясысь да Миссисипиа увтасінысь. Гӧраясыс да массивъясыс сэтшӧма жугавлӧмаӧсь, мый пӧрӧмаӧсь шыльыдінӧ.

Канада массив лоӧ мылькйӧсь гранит муӧн. Тані уна нюръяс да важӧн кыссьӧм йиӧн гӧрӧм тыяс. Юясыс коськаӧсь. Войвылын массив нюжалӧ полюсдорса архипелаг пасьтала. Лунвывса вежтасӧн сылы лоӧ Канадаса тыяслӧн чукля-мукля визь да Войвыв Америкаса вит гырысь ты.

Аппалачияслӧн сӧмын ӧти йыв кайӧ 2 км-ысь вылӧ. Медвойвылын найӧ ёна матыстчӧны вадорӧдз. Лунвылын саридз вадор да гӧраяс костын кольӧ 500 км-ӧдз пасьтанас увтасін. Тайӧ увтасінланяс вывтасіныс лэччӧ зӧм тшупӧдъясӧн. Тайӧ тшупӧдъясыс вӧсна Аппалачисянь Атлантика океанӧ визувтысь юясын артмӧмаӧсь коськъяс. Тшупӧд вывсянь усьысь валысь вынсӧ, налысь «еджыд шомсӧ» ӧні уджӧдӧны фабрикаясын.

Миссисипи увтасін босьтӧ зэв ыджыд места — нёльӧд юкӧнсӧ кымын Войвыв Америкалысь. Ставнас сійӧ лоӧ Миссисипи ю бассейнын. Тайӧ — важ шыльыдін, збыльысьджык — «пӧшти шыльыдін». Сійӧ рытыввылӧд ньӧжйӧник джудждаммӧ да Чуграяс дінын сійӧ абу нин увтасін, а плавкӧс вывтасін.

Рытыввывса гӧраӧсь му босьтӧма Кордильера системаӧн. Сійӧ юксьӧ кык ыджыд мусюр вылӧ: рытыввыв мусюр вылӧ да асыввыв вылӧ, либӧ чуграяс вылӧ. На костын эм джуджыд тшӧтшкӧс вывтас, кодӧс шуӧны войвыв-америкаса ыджыд платоӧн. Рытыввыв мусюр юксьӧ дзик вадор пӧлӧн мунысь Вабердса мусюр вылӧ да сысянь асыввылӧ мунысь мусюръяс вылӧ. Войвылын найӧс шуӧны Каскад гӧраясӧн, лунвылын — Сьерра-Невадаӧн. Медся джуджыд чутыс Кордильералӧн лоӧ войвылын, Аляска гӧраясын. Тайӧ лоӧ Мак-Кинли гӧра, кодлӧн джудждаыс 6200 м гӧгӧр. Чуграяслӧн, Каскад гӧраяслӧн да Сьерра-Невадалӧн йывъясыс кайӧны 4–4½ км-ӧдз.

Кӧть Кордильера и джуджыд, но сійӧ лыддьысьӧ кокньыда вуджан гӧраясӧн. Тайӧ кокньӧдіс колонистъяслы ылі Рытыввылӧ, Лӧнь океан дорӧ мунӧмсӧ. Колонистъяслӧн мунӧм торъя нин ӧддзис, кор тайӧ вуджанінъясӧдыс нуӧдісны Лӧнь океанлань кӧрт туйяс — Атлантика океансянь Лӧньӧдз.

Войвыв Америкалӧн асыввылыс Канадаса массив да важ Аппалачи местаяс ёна озырӧсь кӧртӧн, ыргӧнӧн да из шомӧн, сідзжӧ и сэні эм ыджыд видзас озысь, цинк, никель. Аппалачи да Эри ты костын вӧлі зэв ыджыд видзас нерп, сӧмын ӧні сійӧ бырӧдӧма нин. Нерпа местаясыс куйлӧны Мексика куръясянь войвылын. Гӧраӧсь Рытыввылын сідзжӧ эмӧсь нерп, зарни, эзысь, ыргӧн ыджыд видзасъяс.

Войвыв Америкалӧн лунвыв векни юкӧныс — ставнас вывтаса места. Сійӧ босьтӧма джуджыд Мексика плато. Тайӧ платоыс лунвылын вуджӧ вулканъяс радӧ. Торъя йывъясыс тайӧ радыслӧн кайӧны 5 км-ысь вылӧ. Мексика платоыс озыр нерпӧн да эзысьӧн.

Медкузь ю Войвыв Америкаын — Миссисипи. Омӧляджык судноӧн ветлӧдлана вож Миссурикӧд ӧтув сылӧн кузьтаыс лоӧ 7200 км да кузьта сертиыс лоӧ медводдза юӧн став му вылын (индеечьяс сійӧс шулісны «Ваяс батьӧн»). Миссисипилӧн катыдладорас уна коськъяс. Тані юнас вӧдитчӧны электроэнергия перйӧм вылӧ. Огайо ю вомсянь Миссисипи визувтӧ ляпкыд вадорӧд да ньӧжйӧн. Огайо юӧд ветлӧны суднояс; канаваясӧн сійӧс йитӧма Эри тыкӧд.

Медся ёна судноӧн ветлана туйӧн лоӧ вит гырысь тыяс, кодъяслӧн ӧтув ыдждаыс 245 сюрс кв. км. Тыясыс абу ӧти веркӧсынӧсь да мӧда-мӧдсьыс торъялӧны тшупӧдъясӧн, медся нин джуджыд тшупӧдыс Эри да Онтарио костын. Эри тыысь петысь ю Ниагара вӧчӧ вель ыджыд ваусянін — Ниагара борган. Сійӧ уджӧдӧ гидростанцияясӧс. Сы гӧгӧр кодйӧма кытшовтысь канава. Сідзжӧ вӧчалӧма суднаӧн ветлан канаваяс и мукӧд тыяс костас. Тыясысь петысь Лаврӧ юлысь воргасӧ бурмӧдӧм да джудждӧдӧм бӧрын, сійӧ юыс пӧри саридз судноӧн ветлыны позян юӧ. Вӧчӧма джуджыд канава Эри тысянь Гудзон юӧ, коді усьӧ Атлантика океанӧ Нью-Йорк дінӧд. Гырысь тыяс лоисны быттьӧкӧ материк пытшса саридзӧн да сэтчӧс портъясӧ пыралӧны саридз параходъяс. Медыджыд судзсьытӧмторйыс тайӧ туйыслӧн сійӧ, мый Лаврӧ ю да канаваыс кынмылӧны 3‒5 тӧлысь кежлӧ.

Лунвыв Америка. Лунвыв Америкаын Кордильера либӧ Андъяс джуджыдджык Войвыв Америкаын дорысь. Вуджасъясыс на вылын кайлӧны 5 км судтаӧдз. Медджуджыд йылыс (Аконкагуа) 7 км-ысь джуджыд. Экваторӧд 16 гӧра йыв кайӧны лым визьысь вывланьӧдз, а найӧ пиысь некымын вылын эмӧсь неыджыд ледникъяс. Анды вомӧн вуджны сьӧкыд. Медводдза кӧрт туй сы пыр зэв сьӧкыдпырысь вӧчӧма сӧмын ХХ нэмын, 50 воӧн сёрӧнджык Войвыв Америкаса Кордильера пыр кӧрт туй нюжӧдӧмысь.

Андъяс торъялӧны кык мусюр вылӧ — рытыввыв да асыввыв вылӧ. На костын эмӧсь неджуджыд платояс, на пиысь медыджыдыс Боливия. Тасянь лунвывлань асыввыв Андъяс помасьӧны, а рытыввыв Андъяс мунӧны став рытыввыв вадор пӧлӧныс сійӧ лунвыв помӧдзыс да діяс кузя. Найӧ, буракӧ, мунӧны водзӧ, Антарктидаӧдз. *

(*) Андъяс, кыдзи и Кордильера, лоӧ Лӧнь океан гӧгӧр мунысь вулкан кытшлӧн асыввыв юкӧныс.

Лунвыв Америкалысь шӧрсӧ босьтӧ зэв ыджыд увтасін, коді артмӧма сійӧ кӧтӧдысь Ориноко, Амазонка да Ла-Плата юясӧн пуктӧм ваясъясысь. Тайӧ юясыс кузя увтасінсӧ юкӧны 3 пельӧ: Оринокоа, Амазонкаа да Ла-Платаа вылӧ. Увтасъяс пиысь медыджыдыс — Амазонкаа, кодӧс вевттьӧма ӧдва мунны позяна васӧда тропикдорса сук вӧр. Оринокоа увтасін саваннаяс улын, кодъясӧн тані шуӧны льяноясӧн, а Ла-Платаа — степъяс улын, кодъясӧс шуӧны пампаясӧн.

Асыввывсӧ босьтӧ важ Бразилия плато. Гӧраясыс сэні паныдасьлӧны сӧмын асыввылын, найӧ 2½ км-ысь неуна джуджыдӧсь. Лунвыв Америкаса гӧраяс да тшӧтшкӧс вывтасъяс озырӧсь мупытшса озырлунӧн. Бразилия платоын эм кӧрт куйлан озыр местаяс, сӧмын найӧс сэтысь оз на перйыны. Африкаын моз жӧ, сӧмын этшаджык, Бразилия платоын эм зарни да алмазъяс.

Андъяс да на гӧгӧрса тшӧтшкӧс вывтасъяс озырӧсь ыргӧнӧн да эзысьӧн; рытыв-войын эм уна нерп да вель ыджыд платинаа местаяс. Боливия плато озысь перйӧм кузя мирын лоӧ мӧд местаын (Малакка бӧрын). Лӧнь океандорса овтӧмін сяма полосаын (Атакама овтӧмин) — селитралӧн став му пасьта медтӧдчана местаясыс.

Атлантика океанӧ визувтысь юяс Лунвыв Америкаын зэв гырысьӧсь, медся нин Амазонка. Ас ыджыд бассейн сертиыс лоӧ медся ыджыд юӧн му вылын; медгырысь вожъясыс сылӧн лоӧ 3 сюрс км кузьджык, ачыс Амазонкаыс 6 сюрс км кузьта. Паракодъяс ветлӧны Амазонкаӧд дзик Андъясӧдз. Ыджыд океанӧ, мӧдарӧ, визувтӧны дженьыд визув юяс, кодъяс ньӧти оз шогмыны судноясӧн ветлыны.