ВОЙВЫВ АМЕРИКА

Карта серти удж.

1. Тӧдмасьӧй Войвыв Америкалӧн физическӧй картаӧн. Кутшӧм веркӧс босьтӧ ыджыдджык места — увтасъяс али вывтасъяс да гӧраяс? 2. Петкӧдлӧй Войвыв Америкаысь тіянлы тодса гӧраяс. Джуджыдӧсь-ӧ налӧн йывъясыс?

Веркӧслӧн тэчасног. Европа да Азия серти Войвыв Америкалӧн веркӧсыс абуджык дзуг, но век жӧ унапӧлӧсаджык Африка веркӧс дорысь.

Войвыв Америка карта вылысь позьӧ аддзыны, кыдзи торъялӧ материклӧн джуджыд рытыввыв юкӧныс ляпкыдджык асыввывсьыс (104 серп.).

Рытыввыв вадор пӧлӧныс Аляскасянь да Панама вуджанінӧдз нюжӧдчӧмаӧсь Кордильера гӧраяс. Тайӧ том гӧраяс, кодъяс артмӧмаӧсь пӧшти ӧти кадӧ Альпъяскӧд да Гималаяскӧд. Найӧ зэв джуджыдӧсь, йывъясыс налӧн войвылас кыпӧдчӧны 5–6 тыс. м вылнаӧдз, найӧ сетчӧны сӧмын Азияса да Лунвыв Америкаса джуджыд йывъяслы.

Кордильера войвыв юкӧнас куйлӧ некор сывлытӧм лым да сэні эмӧсь гырысь кыссян йияс, кодъяс лэччӧны увлань гӧра пӧкатъясӧд да гӧра улас паськалӧны зэв паськыда, а кӧнсюрӧ воӧны саридз вадорӧдз. Некор сывлытӧм лымйыс куйлӧ и Кордильера лунвыв юкӧнса гӧра йывъясын.

Кордильера артмӧма некымын мусюрысь. Ӧтияс на лыдысь мунӧны океан вадор пӧлӧн, мукӧдъяс пыдӧ пырӧны асыввывлань. Мусюръяс костас куйлӧны зэв паськыд платояс: Войвыв Америкаса ыджыд плато — Войвыв Америка шӧр юкӧнас, Мексика плато — лунвыв юкӧнас.

Гӧраяс тэчсьӧмыс Кордильераын абу на помасьӧма; тайӧ тыдалӧ сыысь, мый тані овлӧны мувӧрӧмъяс. Мупытшса тувкнитчӧмъяс овлӧны зэв вынаӧсь; тувкнитчӧмъяс дырйи киссьӧны каръяс да сиктъяс, кулалӧны уна йӧз.

Кордильера гӧраясын тӧдчӧ сідзжӧ вулканъяслӧн удж. И войвылас и лунвылас эмӧсь ӧнӧдз на ловъя вулканъяс. Ыджыд эрдвыв вевттьысьӧма кынмӧм лаваӧн, эмӧсь и уна кусӧм вулканъяс. Вулканъяс уджлӧн колясъясӧн лоӧны гейзеръяс, кодъяс корсюрӧ, урчитӧм кад мысти, шыблалӧны пӧсь ва да ру фонтанъяс. Вулканъяслӧн зэв ыджыд конусъяс кыпӧдчӧмаӧсь Мексика плато вылын. Бӧръя кык сё воӧн тані кыптіс кык выль вулкан. Найӧ шыблалісны лава, уна пӧим, артмӧдалісны вулкан конусъяс, а сэсся ӧдйӧкодь куслісны.

Войвыв да Лунвыв Америкаса, а сідзжӧ Азия асыввыв вадорвывса да діясса вулканъяс артмӧдӧны вулканъяслысь кытш, коді кытшалӧ Лӧнь океанӧс.

Войвыв Америкалӧн асыввыв вадор пӧлӧн Лабрадор кӧджсянь лунвывлань сулалӧны Аппалачи гӧраяс. Аппалачи — важся гӧраяс. Рӧшкыдмӧм да визувтан ваяс ёна жуглісны гӧраяслысь чукыръяссӧ. Гӧраяслӧн пӧкатъясыс ньывкӧсӧсь, а йывъясыс гӧгрӧсӧсь. Налӧн джудждаыс 2 тыс. метрысь неуна унджык.

Кордильера да Аппалачи костын мутасыс — шыльыдін. Тайӧ шыльыдіныс — вывтасъяс, кодъяс ляпкалӧны войвывланьын да лунвывланьын, а Войвыв Йиа океан вадор пӧлӧн да Мексика куръя вадор пӧлӧн вуджӧны увтасъясӧ. Лунвыв увтас кузя визувтӧ Миссисипи ю, та вӧсна увтасыс шусьӧ Миссисипиаӧн; сійӧ артмӧма медсясӧ тайӧ зэв ыджыд юыслӧн ваясъясысь. Миссисипиа увтаскӧд ӧтлаасьӧ увтасін, коді куйлӧ Аппалачисянь асыввылын, Атлантика океан вадор дорын.

Удж да могъяс.

1. Видзӧдлӧй Войвыв Америкалысь веркӧссӧ 40 параллельӧд. Кутшӧм гӧраяс, платояс да увтасъяс вомӧн мунӧ тайӧ параллельыс? 2. Мыйӧн ӧткодьӧсь Аппалачи да Урал гӧраяс? 3. Контур карта вылын визьясӧн пасъялӧй Кордильера артмӧдысь гӧра мусюръяс, а сідзжӧ Аппалачи гӧраяс; гижӧй гӧраяслысь, платояслысь да увтасъяслысь нимъяссӧ. Пасъялӧй контур карта вылӧ пасъясӧн Войвыв Америкалысь мупытшса озырлунъяссӧ.

Мупытшса озырлунъяс. Войвыв Америкаын зэв уна мупытшса озырлунъяс. Важся Аппалачи гӧраяс пытшкын эмӧсь кӧрт рудалӧн гырысь видзасъяс, а рытыввыв гӧра пӧкатъяс пӧлӧн из шомлӧн гырысь куйлӧдъяс. Кӧрт рудалӧн зэв гырысь видзасъяс эмӧсь Ыджыд тыяс дорын, тані жӧ эмӧсь и никель рудаяс, а ылі войвылын — уран рудаяс.

Кордильера гӧраяс озырӧсь зарниӧн, ыргӧнӧн да полиметалл рудаясӧн *.

* Полиметаллъясӧн шусьӧны сэтшӧм рудаяс, кӧні эм уна металл («поли» эллин ногӧн — уна). Зэв тшӧкыда тайӧ рудаясас паныдасьлӧны ӧтлаын цинк, озысь да эзысь.

Мусирлӧн артмӧминъясыс Мексика куръя вадор пӧлӧн да Лӧнь океан вадор пӧлӧн Калифорния кӧджсянь войвылын.

Удж да могъяс.

1. Видзӧдлӧй Войвыв Америкалысь веркӧссӧ 40 параллельӧд. Кутшӧм гӧраяс, платояс да увтасъяс вомӧн мунӧ тайӧ параллельыс?
2. Мыйӧн ӧткодьӧсь Аппалачи да Урал гӧраяс?
3. Контур карта вылын визьясӧн пасъялӧй Кордильера артмӧдысь гӧра мусюръяс, а сідзжӧ Аппалачи гӧраяс; гижӧй гӧраяслысь, платояслысь да увтасъяслысь нимъяссӧ. Пасъялӧй контур карта вылӧ пасъясӧн Войвыв Америкалысь мупытшса озырлунъяссӧ.