Карта серти удж.

1. Тӧдмалӧй, ылын-ӧ сулалӧны экваторсянь Лунвыв Америкалӧн медся войвыв да лунвыв чутъясыс.
2. Кутшӧм кад ӧні Лунвыв Америкаын медся лунвылас?
3. Кутшӧм ыджыд ю ті тӧданныд Лунвыв Америкаысь?

Климат. Лунвыв Америкалӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ экватор ӧтар-мӧдарас, жар климат вӧньын. Но экваторыс вомӧналӧ Лунвыв Америкаӧс оз шӧрӧдыс, кыдзи Африкаӧс, а сылӧн войвыв юкӧнтіыс. Лунвылас тӧдчымӧнъя юкӧн пырӧ ылӧдз лунвыв тропик сайӧдз да лоӧ нин шӧркоддьӧм климат вӧньын. Та вӧсна Лунвыв Америка ставнас абу сэтшӧм жар материк, кыдзи Африка.

Изотермаяс карта вылысь (120 да 121 серп.) позьӧ аддзыны, мый январын пӧшти ставнас Лунвыв Америкаын лоӧ 20°-ысь унджык шоныд и сӧмын дзик лунвылас да гӧраясын температураыс лэччӧ 10° шоныдӧдз.

Июльын, кор лунвыв мусярджынйын тӧв, изотермаясыс вешйӧны войвывлань; 20°-а изотерма мунӧ лунвыв тропиксянь войвывтіджык, а материк лунвылас шӧркодь температураыс 0°...10° шоныд. Гӧраясын овлӧны кӧдзыдъяс.

Лунвыв Америкалӧн тропикдорса юкӧнын климатын тӧдчӧны пассатъяс, кодъяс пӧльтӧны войвыв да лунвыв мусярджынъясын Атлантика океансянь.

Пассатъяс вайӧны уна ва материклӧн асыв-войвыв да асыв-лунвыв вадор муяс вылӧ да Амазонкаа увтас вылӧ, кӧні уналаын енэжваясыс усьӧны вонас 200 см-ысь унджык (122 серп.). Но Лӧнь океан вадор пӧлӧн жар вӧньын усьӧ зэв этша енэжва. Тайӧ артмӧ сы вӧсна, мый пассатъяс, кор найӧ вуджӧны Андъяс вомӧн, код вылӧ найӧ кольӧны ассьыныс васӧ, лоӧны косӧсь. Таысь кындзи, Лӧнь океан вадор пӧлӧн мунӧ кӧдзыд визув, да океан тані сетӧ зэв этша пакталӧм. Океансянь косӧд вылӧ веськалысь сынӧдыс шоналӧ да оз сет енэжвасӧ.

Шӧркоддьӧм поясын, Лунвыв Америка лунвылын, пӧльтӧны Лӧнь океансянь рытыв тӧвъяс, та вӧсна тані рытыввыв вадорас усьӧ уна енэжва. Но асыввыв вадор муыс, кодӧс Андъяс торйӧдӧны васӧд рытыввыв тӧвъясысь, торъялӧ кос климатӧн.

Лунвыв Америкаын позьӧ торйӧдны некымын климат зона, кодъяс ёна торъялӧны ӧта-мӧдсьыс (123 рис.).

Тропикдорса вӧньын куйлӧ влажнӧй экваторбердса зона, коді босьтӧ Амазонкаа увтас. Сылӧн кыкнанладорбокас, войвывланьӧ и лунвывланьӧ, куйлӧны кык зона, кӧні тӧлыс кос, а зэрлӧ медсясӧ гожӧмнас. Рытыввылын Лӧнь океан вадор пӧлӧн (л. ш.-лӧн 5° — 30°) — кос овтӧминса климата полоса.

Шӧркоддьӧм вӧньын (лунвыв широталӧн 35° гӧгӧр) куйлӧ тропикувса климата зона, кӧні гожӧмыс асыввыв вадор пӧлӧныс Ла-Платаа увтасын зэра, а рытыввыв вадор муас гожӧмнас кос. Лунвыв Америка лунвылын, мӧдарӧ, кос климата зонаыс лоӧ асыввылын (Патагония плато вылын), а зэв васӧд саридзса климата зонаыс — Лӧнь океан рытыввыв вадоръяс пӧлӧн.

Андъясын эм джуджыд гӧраса климата зона. Кымын вылӧ кутан кыпӧдчыны, сымын климатыс тані вежсьӧ, и та вӧсна сійӧ ёна абу ӧткодь.

Юяс. Лунвыв Америкаса пӧшти став гырысь юясыс, кодъясӧс Лӧнь океанысь потшӧны Андъяс, визувтӧны Атлантика океанӧ. Васӧд да уна енэжваа климат вӧсна юясыс зэв джуджыдӧсь да паськыдӧсь.

Бразилия гӧравыв тшупӧдъяс вывті визувтігӧн унаӧн на пиысь артмӧдӧны гырысь борганъяс да косьуъяс, кодъяс падмӧдӧны судноясӧн ветлыны. Лунвыв Америкаса юяслысь зэв озыр ва энергиянас колананог оз вӧдитчӧны.

Медся ыджыд юӧн лоӧ Амазонка. Сійӧ босьтӧ кузьта сертиыс мирын коймӧд места (5500 км-ысь кузьджык) да медводдза места бассейнлӧн ыджда сертиыс (7 млн. кв. км сайӧ) да уна ва сертиыс. Амазонка заводитчӧ Андъяссянь Лӧнь океансянь матын да нуӧ ассьыс васӧ гӧракостса джуджыд потасъясті. Сэсся юыс петӧ Андъясысь да вомӧналӧ васӧд Амазонкаа увтас.

Тані сійӧ лунвывсянь и войвывсянь босьтӧ ассьыс медся гырысь вожъяссӧ.

Пасьтаыс Амазонкалӧн шӧр туйкостас воӧ 5 км-ӧдз, а джудждаыс 70 м гӧгӧр. Кывтыдас юыслӧн пасьтаыс 20 км сайӧ, а джудждаыс воӧ 100 м-ӧдз. Кӧнсюрӧ юыс некымын пельӧ вожавлӧ.

Амазонкалӧн войвыв да лунвыв вожъясыс ойдлӧны зэръясысь волӧн оз ӧти кадӧ, да Амазонкаын ваыс во гӧгӧр зэв уна, кӧть эськӧ сылӧн тшупӧдыс ёнджыкасӧ ста дырйи артмӧны джуджыд гыяс, кодъяс бузгигтырйи кайӧны ю катыд да ойдӧдӧны вадоръяссӧ.

Амазонкаті суднояс ветлӧны океансянь дзик Андъясӧдз.

Мӧд ыджыд да уна ваа ю — Парана — заводитчӧ Бразилия гӧравылын да сэсся визувтӧ Ла-Платаа увтас вывті Атлантика океанӧдз. Тайӧ юыслӧн паськалӧм вомыс шусьӧ Ла-Платаӧн.

Материк войвылас визувтӧ Ориноко ю, коді океанӧ усигӧн артмӧдӧ ыджыд дельта.

Андъясыын эм уна джуджыд гӧраса ты.

Удж да могъяс.

1. Видзӧдлӧй тӧвъяс да енэжва карта вылӧ да гӧгӧрвоӧдӧй, мыйла лунвыв широталӧн 20° вылын Лунвыв Америкалӧн рытыввыв вадоръясыс босьтӧны этша енэжва, асыввыв вадоръясыс — уна, а лунвыв широталӧн 45° вылын, мӧдарӧ, рытыввывсаяс — уна енэжва, а асыввывсаяс этша.
2. Орччаӧдӧй Амазонка да Нил юяс (мувыв куйланін, кузьта, бассейнлӧн ыджда да уна ва серти). Мыйӧн гӧгӧрвоӧдны, мый Амазонкаын ваыс уна? Му шарвывса кутшӧм юяслы кузьта сертиыс сетчӧ Амазонка?
3. Гижӧй контур карта вылӧ Лунвыв Америкаса юяс.