1. Мый сэтшӧм вулканъяс? Му вылас кутшӧмсюрӧ гӧраясыс зэв лӧсьыд формааӧсь. Мукӧд гӧраясысь найӧ торъялӧны йывса розь кодьӧн — кратерӧн. Кратернас помасьӧ му кыш пыдісянь петан канал. Тайӧ каналӧдыс кадысь кадӧ веркӧсас петӧны пӧсь газъяс да ыльӧбтӧ магма. Татшӧм гӧраяссӧ шуӧны вулканъясӧн.

2. Кыдзи артмӧны вулканъяс? Корсюрӧ вулкан чужӧ морт син водзын. Уна небӧгӧ гижалӧма, кыдзи артмӧма Парикутин вулкан. 1943ʼ вося урасьӧм 20ʼ лунӧ Мексикаын ӧти крестьянин аддзӧма аслас ыб вылысь потас, кытысь пуритӧма тшынтор. Мортыс тупкӧма потассӧ изйӧн, но тшыныс петӧ вӧлі век ёнджыка. Рытъявылас му увсьыс кылісны потласьӧм шыяс, а потасаинас артмӧм воронкаысь пондісны шыбитсьыны изъяс — вулканса бомбаяс да пӧим, сэсся визувъясӧн ыльгис доналӧм лава. Во мысти ыб пыдди лои му пытшкысь шыбитӧмторъясӧн тэчӧм 430 м джуджда гӧра. Мыйла нӧ артмӧма Парикутин вулканыс?

Му кышын эм потасъяс, на бердті мантия тыртанторйыс — магма — личкӧ этшаджык. Мантия тыртанторйыс сылӧ, артмӧ магмалӧн очаг. Магмаӧ сорлалӧм газъяс, вӧтлӧны сійӧс очагсьыс потасӧдыс вылӧ, кратерлань. Му веркӧсӧ ыльӧбтӧм магмасӧ шуӧны лаваӧн. Муртса на петӧм лаваыслӧн шонтӧгыс 1000 °С.

Лаваыс кӧ кизьӧр, сійӧ ыльгӧ му веркӧсас чепсасьтӧг; сибданаджык кӧ, газъясыс петӧны потласьӧмӧн; вывті нин сук лаваыс шыбитсьӧ кратерсьыс посни чиръясӧн, тайӧ вулканса пӧим да гырысь локӧбъяс — вулканса бомбаяс; татшӧм ыльӧбтылӧмыслӧн выныс овлӧ лёка ыджыд.

3. Ловъя да кусӧм вулканъяс. Вулкан, кодлысь ыльӧбтылӧмсӧ аддзылӧма морт, шуӧны ловъя вулканӧн. Унджык ловъя вулканыс сулалӧ Лӧнь океан доръясті. (Мыйла?)

Уна вулканыс океан пыдӧсынӧсь. Вулкан конусыс кӧ чургӧдчӧ ваысь, артмӧ вулкана ді. Шуам, Гавайи діяс (корсьӧй найӧс мусярджынъяс физика картаысь) чужисны вулканъяс ыльӧбтылӧмысла. Гавайи дівывса ӧнія вулканъяс, шуам Мауна Лоа, Килауэа, ыльгӧны взрывъястӧг. Тайӧ вулканъяслӧн кратераныс артмӧны дзонь тыяс кизьӧр лаваысь, коді ыльӧбтылігӧн зэв джуджыда (280 м-ӧдз) шыбитсьӧ вывланьыс, а сэсся киссьӧ пӧкатъясті. Кизьӧр лава ыльгӧмысла тайӧ вулканъясыс формананыс му выв щит кодьӧсь, сы вӧсна и шусьӧны щит кодь вулканъясӧн.

Кусӧмӧн вулкантӧ лыддьӧны, сы ыльӧбтылӧм йылысь кӧ абу кольӧма гижӧдыс мортулов историяӧ. Кусӧм вулканъяс став материкын эмӧсь: шуам, Африкаса медджуджыд йылыс — Килиманджаро гӧра (корсьӧй сійӧс мусярджынъяс карта вылысь) — кусӧм вулкан.

Корсюрӧ вулкантӧ лыддьӧмаӧсь кусӧмӧн, а сійӧ друг садьмӧ. Татшӧмъяс пиын Везувий, коді «узьӧма» уна сё во чӧж, а сэсся виччысьтӧг кутӧма ыльгыны м. э. 79-ӧд воын, та дырйи бырӧмаӧсь матігӧгӧрса каръяс Помпеи, Геркуланум да Стабия, сэні став олысь римлянанас.

4. Пӧсь ключьяс да гейзеръяс. Муясын, кӧні эмӧсь ловъя либӧ кусӧм вулканъясыс, мупытшса ваяс шоналӧны магмаысла да вермӧны петны му веркӧсас пӧсь ключьясӧн. Кӧнсюрӧ пуан ва да руыс кадысь кадӧ чилгӧ пӧсь ключьясысь вывланьыс. Татшӧма корсюрӧ фонтанасьысь ключьяссӧ шуӧны гейзеръясӧн.

Гейзер нимыс локтіс Исландияысь (корсьӧй сійӧс физика сяма картаысь) да комиӧдны кӧ, лоӧ ыльӧбтыны. Ӧні гейзеръяс эмӧсь Йеллоустонса войтыр паркын (АӦШ), Выль Зеландияын, Рочувса Камчаткаын. Камчаткаын эм нималана Гейзера лайков. Татысь сюрасны и дзоля гейзеръяс, кытысь ваыс шыбитсьӧ сӧмын 20-30 см вылӧ, а эм и ыджыд гейзеръяс, 100 м-ысь джуджыдджыка ваыс чилгӧ.

Мыйла ыльгӧны гейзеръясыс? Му кыш потасса ваыс вулкан шоныдысла шоналӧ вывті ыджыд температураӧдз. Кор ваыс пузяс, гейзерыс фонтанасьӧ.

Мупытшса пӧсь ваясӧн мортыс вӧдитчӧ электроэнергия перйӧм, оланінъяс да виричьяс шонтӧм могысь.