Шӧрвыв Азиялӧн веркӧс. Азиялысь шӧрвыв юкӧнсӧ босьтӧ зэв паськыд да джуджыд Азияшӧрса кыптӧд, кодӧс кытшалӧны гӧраяс.
Шӧрвыв Азия рытыввыв дорӧсын сулалӧ Памир гӧраясаин. Тайӧ джуджыд да омӧля сибалана кыптӧд (Памир нимыс лоӧ «Мир вевт»). Памирын тшӧтшкӧс вывтасъясыс куйлӧны 4 тыс. кымын м вылнаын, а на весьтын нӧшта вылынджык сулалӧны гӧраяс. Гӧра мусюръяс костын нюжалӧны паськыд ковтысъяс либӧ векньыдик джуджыд потасъяс. Гӧраяс вывсянь лэччӧны гырысьысь-гырысь йи визувъяс. Памирлӧн ӧти мусюр вылын кыпӧдчӧ Сӧвет Союзын медся джуджыд гӧра йыв — Сталин пик (7495 м).
Памирсянь, кыдзи зэв ыджыд гӧра гӧрӧдсянь, уналаӧ мунӧны гӧра мусюръяс. Памирысь войвылынджык рытыввывсянь асыввылӧ нюжӧдчӧмаӧсь Тянь-Шань мусюръяс Вермӧм пик (7439 м) гӧра йылӧн. Тянь-Шань нимыс лоӧ «Енэж гӧраяс». Гӧра йывъясыс вевттьысьӧмаӧсь некор сывлытӧм лымйӧн, ковтысъясӧ лэччӧны зэв гырысь йи визувъяс, кодъяс ыджда сертиыс ёна ыджыдджыкӧсь Альпъясса кыссян йиясысь.
Памирсянь асыввылын джуджыд стен моз кыпӧдчӧмаӧсь Куньлунь гӧра мусюръяс, налӧн уна йывъяс кайӧны 7 км-ысь вылӧджык. Гӧраясыс пӧшти кузялаыс вевттьысьӧмаӧсь некор сывлытӧм лымйӧн.
Куньлунь мусюръяс торйӧдӧны Азияшӧрса кыптӧд кык юкӧн вылӧ: лунвывса, джуджыдджык — Тибет вылӧ да войвывса, ляпкыдджык юкӧн вылӧ, кӧні куйлӧ Гоби тшӧтшкӧс вывтас.
Гоби тшӧтшкӧс вывтас зэв паськыд, сылӧн джудждаыс воӧ океан веркӧссянь 1,5 км-ӧдз. Мукӧдлаті сійӧс вомӧналӧны гӧра мусюръяс. Тштшкӧс вывтасас юяс пӧшти абуӧсь, но улынджык местаясас эмӧсь сола тыяс, кытысь ваыс некытчӧ оз визувт. Зэв паськыд местаясын му веркӧсыс вевттьысьӧма лыаӧн да из торпыригъясӧн, кодъяс артмӧмаӧсь изсикасъяс жугласьӧмысь.
Тибет — мутас сертиыс ыджыд да Азияын медся джуджыд кыптӧд. Сылӧн шӧркодь джудждаыс 4,5 км. Та вылнаын сынӧдлӧн личкӧдыс матӧ кыкпӧв ичӧтджык саридз веркӧс тшупӧдын дорысь. Йӧзлы, кодъяс абу велалӧмаӧсь татшӧм шочмӧм сынӧд дінас, овны да уджавны тані зэв сьӧкыд. Тайӧ кыптӧдыс артмӧма зэв важся да зэв джуджыд гӧраясаин пыдди.
Уна миллион во чӧжӧн ортсыса вынъяс удж вӧсна гӧраясыс киссьӧмаӧсь да налӧн джудждаыс чинӧма, а гӧра костъясыс тырӧмаӧсь наысь торъявлӧм изъясӧн да из торпыригъясӧн.
Тадзи артмис джуджыд кыптӧд. Тайӧ зэв паськыд кыптӧд вылас зымвидзӧны гӧра мусюръяс; кыптӧд пытшкын найӧ оз ёна кыпавны, но доръясас найӧ вывті гырысьӧсь.
Тибет лунвыв дорӧс пӧлӧныс джуджыд стенмӧн сулалӧны Гимала гӧраяс. Тайӧ гӧраясыс нюжӧдчӧмаӧсь лунвывлань синсьӧм дугаӧн 2500 км кузьта. Кымӧръясысь вылӧджык ӧти бӧрся мӧд кыпалӧны зӧм, пиньяса гӧра йывъяс да югъялӧны шонді водзын синтӧ ёран еджыд лымйӧн. Гӧра пӧкатъясӧд лэччӧны зэв гырысь йи визувъяс, визувтӧны ызгысь юяс. Гималаясын 500-ысь унджык гӧра йывъяс ыджыдджыкӧсь Монбланысь, Альпъясын медджуджыд гӧра йылысь. Ставсьыс медвылӧ кыпӧдчӧма Джомолунгма (Эверест) — му шар вылын медся джуджыд гӧра; сылӧн джудждаыс 9 км гӧгӧр (49 серп.). Разнӧй канмуясысь экспедицияяс унаысь заводитлісны кайны Джомолунгма вылӧ, но гӧра йылӧдзыс некор эз волыны, а мукӧддырйи ветлысь-мунысьясыс и кувсьылісны. Сӧмын 1953ʼ воын мойвиис воӧдчыны му шар вылын тайӧ медся джуджыд гӧра йылас.
Шӧрвыв Азияті Н. М. Пржевальскийлӧн ветлӧм-мунӧм.
Шӧрвыв Азия медводдзаӧн туяліс XІX нэм мӧд джынйын нималана роч ветлысь-мунысь ПржевальскӧйНиколай Михайлович.
Том кадсянь Пржевальскӧйӧс кутіс кыскыны ылі муясӧ ветлыны, и сійӧ зіля лӧсьӧдчис та кежлӧ, тӧдмаліс география, ботаника, зоология. Медводдзаысь Пржевальскӧй ветлаліс Россияті. Сійӧ ветліс сэк кежлӧ омӧля на тӧдмалӧм крайӧ, коді куйлӧ Мупом саридз вадоръяс пӧлӧн. Татысь сійӧ аддзис, а сэсся зэв бура гижаліс крайлысь аслыспӧлӧс ывлавывсӧ да йӧзыслысь олӧмсӧ. Та бӧрын сылӧн лои позянлун петны мӧд, ылі туйӧ — Шӧрвыв Азияӧ.
Шӧрвыв Азияӧ Н. М. Пржевальскӧй ветліс нёльысь сійӧ кадӧ туявтӧм на Гоби овтӧмин да Тибет кузя (51 серп.). Тайӧ ветлӧмъясыс дырйи сійӧ муніс подӧн либӧ верзьӧмӧн вӧвъяс вылын да верблюдъяс вылын 30 тыс. км-ысь унджык. Та дырйи Пржевальскӧй пыр нуӧдіс маршрутлысь съёмка да сетіс медводдза стӧч карта сійӧ интасъясыслысь, кытчӧ воліс; сійӧ тӧдмаліс кузьтӧс да пасьтӧс, мурталіс гӧраяслысь да тшӧтшкӧс вывтасъяслысь джудждасӧ, дугдывтӧг синйис поводдя бӧрся, чукӧртіс изсикасъяслысь, быдмӧгъяслысь да пемӧсъяслысь коллекцияяс.
Н. М. Пржевальскӧйлӧн уджъясыс дзикӧдз путкыльтісны тайӧ мутасса ывлавыв йылысь тӧдӧмлунъяссӧ. Пржевальскӧй восьтіс сэні сыӧдз тӧдлытӧм гӧра мусюръяс, кодъяс и ӧні шусьӧны сыӧн сетӧм роч нимъясӧн, туяліс уна ты да Азияса ыджыд юяслысь — Хуанхэлысь да Янцзылысь йывъяссӧ. Шӧрвыв Азияса степьясын да овтӧминъясын сійӧ аддзис вӧлявыв вӧвъясӧс, кодъяслӧн сійӧ кадсянь лои ним «Пржевальскӧй вӧв», да кык гӧрба вӧлявыв верблюдъясӧс.
Уна сьӧкыдлунъяс ковмыліс венны Пржевальскийлы да сылӧн ёртъясыслы: найӧ мунлісны ватӧм овтӧминъясті, вуджлісны лымъя джуджыд гӧраяс вомӧн, терпитлісны и веж мороз и сотысь жар. Унаысь найӧ сюрлісны веськыд матӧ да рискуйтлісны асланыс олӧмнаныс.
Пржевальскӧй мӧдӧдчис ветлӧдлыны Шӧрвыв Азияӧ витӧдысь, но петӧм бӧрас недыр мысти висьмис да кулі. Сійӧс дзебӧма Тянь-Шань гӧраясӧ Иссык-Куль ты дорӧ.
Пржевальскийлӧн став ветлӧмыс — тӧдӧм ради да чужан мулысь гора ним кыпӧдӧм ради подвиг. Пржевальскӧйлӧн шедӧдӧмторъяс вӧсна сылӧн нимыс паськыда тӧдса не сӧмын миян канмуын, но и ылын сылӧн суйӧръяс сайын.
Асыввыв Азиялӧн веркӧс. Лӧнь океанладор саридзьяс пӧлӧн материк вадоръясын да діяс вылын кыпалӧны том гӧраяс. Найӧ заводитчӧны Чукотка кӧджын, мунӧны Камчатка вывті да водзӧ нюжӧдчӧны лунвылӧ Курила діяс лёддзӧн — ваувса гӧра мусюр йывъясӧн — да ещӧ водзӧ Мупом, Пилиппин да Ыджыд Зонд діяс вывті.
Азия асыввылын, Виж да Асыввыв Китай саридзьяс вадор пӧлӧн, куйлӧ Китайса Ыджыд шыльыдін Войдӧр тані вӧвлӧмаӧсь саридз куръяяс, кодъяс вочасӧн тырӧмаӧсь юяс ваясъясӧн, и саридз пыдди артмӧма косін. Тайӧ шыльыдін кузя визувтысь юясыс и ӧні на вайӧны саридзӧ уна нюйт да водзӧ тыртӧны сылысь вадорса юкӧнъяссӧ.
Лунвыв Азиялӧн веркӧс. Куим кӧджлысь, кодъяс артмӧдӧны Лунвыв Азияӧс, ыджыдджык юкӧнсӧ босьтӧны тшӧтшкӧс вывтасъяс да гӧраяс. Кык ыджыд тшӧтшкӧс вывтас куйлӧ Аравия да Индостан кӧджъясын — Аравия тшӧтшкӧс вывтас да Декан. Тайӧ тшӧтшкӧс вывтасъясыс — глызаяс, кодъяс артмӧмаӧсь горизонт нога из пластъясысь.
Декан тшӧтшкӧс вывтас да Гимала гӧраяс костын куйлӧ Инда-Ганга увтас. Сійӧ артмӧма саридз вис пыдди, коді коркӧ торйӧдлӧма Декансӧ материкысь; тайӧ виссӧ вӧлі тыртӧма орчча гӧраяс да вывтасяс вылысь лэччысь юяслӧн ваясъясӧн.
Удж да могъяс.
Результат теста