Африка — ыджда серти Му вылын Евразия бӧрас мӧд материк. Сылысь ыджыдджык юкӧнсӧ босьтӧны вывтасъяс да тшӧтшкӧсінъяс, а гӧраяса мутасъяс, мукӧд материкъяс серти кӧ, этшаджык. Африка — медся жар материк, кӧні куйлӧ мирса медыджыд овтӧмин. Африкаын олӧны косінса медыджыд нёньӧдчысь пемӧсъяс.

Мувыв куйланін да вадор визь

Мувыв куйланін серти Африка пырӧ лунвыв материк чукӧрӧ.

Африка артмӧма важся Гондвана континент потӧм дырйи. Веськыд визьяс кузя потӧма да, вадор визьыс тшӧтш веськыдкодь лоӧма, орччаӧдны кӧ мукӧд материкъяскӧд. Медся гырысь куръяыс — Гвинея, неыджыд куръяяс эмӧсь Мушӧр саридзын, а дзик ӧти гырысь кӧдж — Сомали. Діясыс Африка вадор пӧлӧн этша. Налӧн ӧтувъя мутасыс 1,1 млн км2 ыджда, на пӧвстын 0,59 млн км2 воӧ Мадагаскар ді вылӧ.

Веркӧслӧн аслыспӧлӧслунъяс

Африкалӧн веркӧсыс кызвыйӧ шыльыдінъяса, материк подулын важъя платформа куйлӧ да. Сійӧ вӧлі ньӧжмыда кыптӧ, сэн и тан потласьӧмӧн, та вӧсна Африкаын унджыклаас джуджыд шыльыд эрдъяс: тшӧтшкӧсінъяс да платояс —  плавкӧс либӧ мылькъя веркӧса вывтас шыльыдінъяс, кодъясӧс торйӧдӧма орчча лажмыдджык шыльыд эрдъясысь бура тӧдчана тшупӧдъясӧн. Щитъяс кыпалӧмаӧсь ёнджыка, на вылын тшӧтшкӧсінъяс кӧнсюрӧ пӧртчӧмаӧсь кыптӧдъясӧ — веркӧслӧн вылӧ джудждаммӧм паськыд юкӧнъяс, кӧні вежласьӧны тшӧтшкӧсінъяс, гӧра мусюръяс да гуранъяс. Рытыв-Войвыв Африкаын плитаяслӧн мутасыс щит мутасъяс серти паськыдджык. Лунвыв да Асыввыв Африкаын, мӧдарӧ, кызвыннас щитъяс. Вылнаясыс тані вевтыртӧны 1000 м. Асыввылын материк кузяла войвывсянь лунвылӧ нюжалӧ мирса медкузь Асыввыв Африкаса континент потӧминъяс. Потласьӧм вӧсна артмӧмаӧсь горстъяс да грабенъяс, формируйтчӧмаӧсь кыптӧдъяс. Тані овлӧны ыджыд мувӧрӧмъяс, ыльӧбтылӧны вулканъяс.

Африкаса медся тӧдчана потӧминын му кышыс паськалӧ во чӧжӧн 4 мм вылӧ, та вӧсна 2–3 млн во мысти Африкаысь вермас торъявны сылӧн асыввыв юкӧн, а литосфераын Африка плита юксяс кык плита вылӧ да найӧ кутасны вешйыны мӧда-мӧд дорсянь.

Климат

Африкалы климат урчитӧ экватор да тропикъяс широтаясын куйланіныс да шыльыдін сяма рельефыс. Климат вӧньясыс, экваторбердсасянь тропикувсаӧдз, сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн вежӧны ӧта-мӧднысӧ экваторсянь войвывлань да лунвывлань. Тропикдорса вӧньын — Му вылас медся ыджыд температураяс. Сӧмын гӧраясын найӧ лэччӧны 0°С-ысь улӧ. Атласын быд во усьӧ лым, а Килиманджаро йылын эм неыджыд йи визув.

Килиманджароса лым да йияс зэв ӧдйӧ сылӧны, климатыс шоналӧ да. Быд во  кызтасьыныс 50 см воштігӧн тайӧ йывса йиясыс матысса кадӧ вермасны бырны.

Атмосфераын аслыспӧлӧс циркуляция вӧсна енэжва лыд чинӧ экваторсянь кыкнанладорас да тропик широтаясын лэччӧ медічӧт лыдпасъясӧдз. Сэсся субтропикъясын енэжва бара лоӧ унджык. Африка лунвылын, тропикдорса вӧньын (л. ш. 20°-ысь лунвылынджык) континентпытшса районъясӧ асыв-лунвывса пассатъяс сорӧн локтӧ васӧд сынӧд Индия океансянь. Енэжва лыдыс тані чинӧ асыввывсянь рытыввылӧ.

Пытшкӧсса ваяс

Став континент пӧвстын Африка босьтӧ бӧрсяньыс мӧд места веркӧсса ваясӧн могмӧдӧм серти (медбӧръяыс Австралия). Медшӧр ва юкан визьыс нюжвидзӧ Африкалӧн медджуджыд юкӧнӧд — асыввывсаӧд. Та вӧсна унджык юыс визувтӧ Атлантика океанланьӧ да Мушӧр саридзланьӧ. Ю везлӧн суклун да юяслӧн ваалун ёна чинӧ экваторсянь тропикдорса вӧньяслань, енэжва лыд этшаммӧмкӧд ӧттшӧтш. Аслыспӧлӧс рельеф вӧсна уна ю вылын эм уна лыа коськъяс да борганъяс. Паськыда тӧдсаӧн лоӧ Замбези ювывса Виктория борган, кӧні 1800 м пасьта ю ворга дырйи ваясыс усьӧны 120 м вылнасянь.

Африкаын визувтӧ Му вывса медкузь ю — Нил (6671 км). Тайӧ дзик ӧти ю Войвыв Африкаын, коді вомӧналӧ Сахара. Ваалун да бассейн ыджда серти Африкаын медводдза да мирын Амазонка бӧрын мӧд местасӧ босьтӧ Конго ю. Мукӧд ыджыд юяс Африкаын — Нигер, Замбези, Оранжва, Лимпопо.

Пӧшти став гырысь тыяс Африкаын — Ньяса, Танганьика, Рудольф — куйлӧны грабенъясын, сійӧн найӧ векниӧсь, пыдынӧсь, кыркӧтшаӧсь. Мутас серти медыджыд Виктория тыыс куйлӧ ньывкӧс увтасмӧминын, сылӧн абу ыджыд пыдна, а вадоръясыс алькӧсӧсь.

Кос климатын ывлавыв процессъяслы да йӧз олӧмлы зэв тӧдчанаӧсь мупытшса ваяс. Рельеф лайковъясын найӧ кытсюрӧ матысмӧны веркӧслань, та дырйи овтӧминын артмӧны дзоридзалысь оазисъяс.

ОРГАНИКА МИР ДА ВӦР-ВА ЗОНАЯС.

Медся озыр да унасикаса быдмӧг да пемӧсуловыс Африка шӧр да лунвыв юкӧнын. Тані уна эндемик сикасъяс.

Экваторбердса климатын паськалӧмаӧсь экваторбердса васӧд вӧръяс, найӧ босьтӧны материк мутасысь 8%. Экваторувса климатын, кӧні бура петкӧдчӧ кос кадколаст, найӧс вежӧны кадысь кадӧ васӧд вӧръяс, а кос сезоныс кузяммӧм сорӧн — саваннаяс да шоч пуаинъяс. Саваннаяс да Сахара овтӧмин костын векни вуджан полоса (400 км кымын) шусьӧ Сахель.

«Сахель» араб ногӧн лоӧ дор, вадор. Тӧд вылын кутӧны Сахара овтӧминлӧн дорӧсыс. Тані позьӧ аддзыны овтӧминсялӧм, м. ш. овтӧминыс зырӧ саванна вылӧ. Талы отсалӧ и морт уджалігас: сотӧ турун, кералӧ пуяс да кустъяс.

Африкаса саваннаясын туруна вевттьӧдсӧ кызвыннас артмӧдӧны 2–3 м джуджда шепта турунъяс (тошка турун, аристидъяс). Пуяс пӧвстын медуна баобаб, дум пальма, акацияяс, выя пальма). Африкаса саваннаяс ывла доръянінъясын вывті уна сикаса да уна лыда пемӧсуловыс: слӧн, сюраныр, бегемот, зебра, антилопа, жираф, ӧблезянаяс (мартышка, павиан), яйвыв гырысь пемӧсъяс (лев, леопард, гепард, гиена, шакал). Тані олӧ тшӧтш унаысь-уна лэбач, на лыдын страус, фламинго, ибис.

Африкаса тропикдорса вӧньясын паськалӧмаӧсь тырвыйӧ да джынвыйӧ овтӧминъяс, найӧ босьтӧны материк мутасысь пӧшти джынсӧ. Войвыв Африкаын тайӧ Мувывса медпаськыд овтӧминыс — Сахара. Лунвылас тропикдорса овтӧминъяс ыджыдалӧны Калахари лайколын. Енэжваыс татчӧ киссьӧ Сахараын дорысь унджык. Материклӧн рытыввыв вадоръясын, на пӧлӧн кӧдзыд визувъяс мунӧны да, куйлӧны вабердса тропикдорса овтӧминъяс. Африка войвыв юкӧнын тайӧ Рытыввыв Сахараса овтӧминъяс, а лунвылас — мирса медкос овтӧминъяс пӧвстысь ӧти — Намиб.

Материк дзик войвылын да лунвылын векни полосаын быдмӧны тропикувса чорыд коръя, век веж вӧръяс да тільяс.

МУПЫТШСА ОЗЫРЛУН

Африка тыр правоӧн лыддьысьӧ мирса озырлун видзанінӧн. Сы му пытшкын озырсьыс озыр видзасъясӧн куйлӧны алмазъяс, зарни, уран, шоч металлъяс, ыргӧн. Тайӧ куйлӧдъяснас медся озырӧсь Африка лунвывса канмуяс, кӧні веркӧсас эрдалӧ платформалӧн кристалл сяма фундаментыс. Африка войвылын да рытыввылын медыджыд роль ворсӧны неджӧг ногӧн артмӧминъяс: мусир, биару, фосфоритъяс, лемень рудаяс.

Африкаын зэв-зэв паськыд мутасъясыс вывті гӧльӧсь веркӧсса ваясӧн, тайӧ падмӧдӧ тырвыйӧ вӧдитчыны наӧн видз-му овмӧсын. Му уджалӧмлы медбура шогмӧны саваннаяс да мутас серти абу ыджыд субтропикъяс.

Африкаса медыджыд озырлуныс — сылӧн пемӧсулов, сійӧс видзӧны да бӧр паськӧдӧны войтыр паркъясын да ывла доръянінъясын, кодъяс нималӧны му югыд пасьтала. Африкаын арталӧны 3 сюрс кымын видзана мутас, ӧтувъя ыдждаыс 240 млн га.