Ті тӧдмаланныд

• Африкаса кутшӧм районъясын йӧзыслы овнытӧ медся лӧсьыд.
• Кутшӧм роль ворсӧны оазисъяс Сахараын.
• Мыйла Шӧр Африкаын эм нюрзьӧм мутасъяс.
• Мый сэтшӧм «Африкалӧн вевт».

Африкаса гырысь вӧр-ва районъяс ёна торъялӧны мӧда-мӧдсьыныс. Войвыв Африкасаӧ чужӧмсӧ урчитӧ мирса медыджыд овтӧмин — Сахара. Шӧр Африка — тыр ваа юясӧн сука везъялӧм васӧд вӧръяс. Асыввыв юкӧныс торъялӧ вылӧ джудждаммӧм рельефӧн, а лунвылыс — помтӧм-дортӧм саваннаясӧн.

ВОЙВЫВ АФРИКА — континентлӧн медся паськыд юкӧн. Сы подулын куйлӧ важъя Африка-Аравия платолӧн плита. Унджыклаын рельефын платояс либӧ 300–400 м джуджда вывтасъяс. На костын сулалӧны кыръя кыптӧдъяс Ахагтар, Тибести, Дарфур, Джос, найӧ артмӧмаӧсь важ платформаса кристалл сяма щитъяс вылын. Асыв-войвылын платформавывса Африка бердын сулалӧны кӧрӧмӧн артмӧм Атлас гӧраяс.

Атлас гӧраяс — гӧраяса му, кӧні ӧти системаынӧсь гӧра мусюръяс, гӧраяс костса платояс да гуранъяс. Татчӧс саридзбердса шыльыдінъясын да тӧвлань бана пӧкатъясын климатыс мушӧрсаридздорса, кос жар гожӧмӧн да небыд васӧд тӧлӧн, а гӧраяс костса платоясын да тӧвтӧм мусюр пӧкатъясын — кос да суров, ыджыд вылнаысла. Атласын вӧр-ваыс ёна вежӧма морт ки помысь.

Сахара — мирса медыджыд тропикдорса овтӧмин, сылӧн кузьтаыс рытыввывсянь асыввылӧ 6000 км, а войвывсянь лунвылӧ 2000 км. Сійӧ артмӧма континентвывса тропикдор климат вӧсна, кӧні енэжваыс во чӧжӧн усьӧ 50 мм-ысь этша, а температураяс вылынӧсь.

Кос ю воргаяс (уэды либӧ вади) да косьмӧм ты гуранъяс висьталӧны Сахара мутасын коркӧя васӧд климат йылысь. Медбӧръя васӧд кадколастӧ, кӧнкӧ 6000 во сайын, Сахара рытыв-лунвыв дорӧсын куйлӧма сідз шусяна Сахара саридз, а Чад тыыс вӧлі ой-ой ыджыд.

Изсикасъяслӧн тэчасыс абу ӧткодь да, тані артмӧмаӧсь некымын пӧлӧс овтӧминъяс: киссьӧм кыръя-изъя, галька изъя, лыаӧсь, сёйӧд. Бархан рельефа лыаӧсь овтӧминъяс вевттьӧны Сахара мутасысь сӧмын 20%-сӧ.

Веркӧс ваясыс Сахараын пӧшти абуӧсь. Дзик ӧти ыджыд юыс Нил, кӧть и визувтӧ овтӧмин вомӧн, васӧ босьтӧ сы вежтасъяс сайысь.

Ваӧн могмӧдчыны овтӧминын позьӧ сӧмын мупытшса ваяс тшӧт весьтӧ. Оазисъяс, кӧні найӧ куйлӧны му веркӧссянь матын, овмӧдӧма йӧзӧн. Мукӧдыслы на пӧвстысь уна сё во нин. Медшӧр вӧдитан быдмӧг оазисъясын — финик пальма, быдтӧны тані тшӧтш фрукты пуяс, туся культураяс, хлопчатник, табак. Сахараса войтыр пиын ӧткымын племя вӧдитӧ верблюдъясӧс да ыжъясӧс, овтӧмин вомӧныс ӧти оазиссянь мӧдӧдз кочуйтігмоз.

Судан шыльыдінъяс куйлӧны Сахарасянь лунвылын. Найӧ экваторувса климат зонаынӧсь. Зэра сезоныс лунвывсянь войвылӧ дженьдаммӧ 10 тӧлыссянь 3-ӧдз.

Судан шыльыдінъяс рытыввылын да асыввылын эм уна ю. Медся ыджыдӧсь — Еджыд Нил, Нигер, Сенегал. Шыльыдінъяслӧн шӧр юкӧныс — Чад тылань визувтан юяса пытшкӧсса мутас, тыыс вежӧ ыдждасӧ да вадор визьсӧ енэжва киссьӧм серти.

Судан шыльыдінъясын ывлавыв гӧгӧртас медся лӧсьыд овны йӧзыслы. Олысьясыс важысянь тані уджалӧны му да вӧдитӧны скӧт.

ШӦР АФРИКА шымыртӧ Гвинея куръя вадор муяс да Конго лайков. Тані ыджыдалӧ экваторбердса климат, эм тыр ваа юяслӧн сук вез.

Гвинея куръя войвыв вадор увтасъяслань тшупӧдъясӧн лэччӧны вывтасъяс да платояс. Район асыввылын сулалӧ ловъя вулкан Камерун (4100 м).  Куръялань бана  пӧкатъясас киссьӧ Африкаса рекорд мында енэжваыс — во чӧжнас 9000 мм. Медыджыд Нигер ю Гвинея куръяӧ усигӧн артмӧдӧ ыджыд дельта. Вӧр-васӧ тані ёна вежӧма морт ки помысь, районсӧ мортыд важысянь овмӧдӧма да, дай йӧзыслӧн топыдлуныс ыджыд.

XVI нэмын на европеечьяс лӧсьӧдӧмаӧсь Гвинея куръя бердын веръясӧн вузасянінъяс. ХІХ нэм помын тані артмӧмаӧсь порта каръяс, кыті петкӧдлӧмаӧсь тропикдорса му уджалӧмлысь вӧчасъяс. ХХ нэмын районын пондӧмаӧсь зіля перйыны мупытшса озырлун, торйӧн кӧ зарни, алмазъяс, лемень рудаяс, а сэсся мусир да биару.

Конго лайков — плавкӧс пыдӧса паськыд пытшкӧсса нёптов, коді куйлӧ 300–500 м вылнаын. Пӧшти ставнас котловинаыс — Конго ю бассейн.

Тшӧтшкӧсінсянь тшупӧда-тшупӧда пӧкатъясӧд визувтігӧн, кывтыдланьын юыс артмӧдӧ ва усян каскадъяс. Океанӧ усьӧм водзвылын Конго вылас эм 32 борган чукӧр, найӧс шуӧны Ливингстон борганъясӧн. Вадор шыльыдінӧ петӧм бӧрын Конгоыд паськалӧ, джудждаммӧ 70 м пыднаӧдз да сы кузя позьӧ ветлыны судноясӧн. Ю вомас сійӧ вожалӧ да помасьӧ паськыд губаӧн. Ойдӧдлігӧн юыс ӧтувтчӧ уна лыда вож да полой ваяскӧд, артмӧ пытшкӧсса вааин. Ва чинӧм бӧрын сы местаӧ кольӧны паськыд нюръяс.

Конго лайколын шӧр юкӧнас сулалӧны экваторбердса васӧд вӧръяс. Сэні быдмӧны уна сё сикас пуяс, лианаяс, кустъяс да турунъяс. Унапӧлӧс и пемӧсулов: карлик сяма жирафъяс — окапи, дзоля ва кӧр, слӧн, бегемот, быдсикас ӧблезянаяс, лэбачьяс. Гвинея куръя вадор пӧлӧн кералӧм да соталӧм вӧснаыс вӧраинъяс ёна чинӧмаӧсь, на пыдди лоины шоч пуаинъяс да саваннаяс либӧ тропикбердса культураяса плантацияяс.

ЛУНВЫВ АФРИКА куйлӧ Конго да Замбези юяс юкан визьсянь лунвылын. Лунвыв Африкаын торйӧдӧны куим вӧр-ва район.

Лунвыв Африкаса тшӧтшкӧс вывтас — тайӧ платоясысь тэчас, кодӧс артмӧдӧма платформа фундаментысь эрдалӧминъясӧн. Тшӧтшкӧс вывтасыс кыпалӧ материк доръяслань, а пытшкӧсса юкӧнъясын эм лайковъяс. На пӧвстын медся ыджыдыс — Калахари.  Тшӧтшкӧсінсянь асыв-лунвылын топ сулалӧны Гундыр гӧраяс.

Тшӧтшкӧс вывтасыс пукалӧ тропикдорса вӧньын, но ёнакодь джуджыдысла температураяс абу сэтшӧм вылынӧсь, кыдзи Войвыв Африкаын. Вӧр-ва зонаяс енэжва лыд чинӧм сорӧн этшаммӧны асыввывсянь рытыввылӧ. Асыввылас куйлӧны джуджыд туруна саваннаяс. Тайӧ зэв бур пӧскӧтина да бура чужтан шыльыдінъяс. Тані быдмӧны акация, алоэ, йӧвпу, вынйӧра вужъя турунъяс, кодъяс уна рӧмӧн дзоридзалӧны зэра кадколастӧ. Рытыввывланьын унджыклаас овтӧмин вылӧ мунысь саваннаяс, найӧ босьтӧны и Калахарилысь кыз юкӧнсӧ. Атлантика вадорын, кӧдзыд визув бердса му вылас, куйлӧ Намиб овтӧмин.

Намиб овтӧминас быдмӧ эндемик быдмӧг — вельвичия, сылӧн дженьыд кыз за  да му пӧлӧн вольсассьысь кык кузь (3 м-ӧдз кузя) кор. Некымын ватӧм во чӧжӧн кучик сяма коръяс вермӧны косьмыштны доръясті, но медводдза жӧ зэр войтъяс бӧр сетӧны налы веж рӧм да позянлун быдмыны водзӧ.

Век визувтысь юяс этша, суднояслы ветлымӧн сӧмын Замбези. Сы вылын эм кыпыд ваусянін — Виктория. Лунвыв Африкаса тшӧтшкӧс вывтасын озыр пемӧсулов. Уна районын кыйсьӧмыс — йӧзлӧн медшӧр удж.

Кап гӧраяс — вылна серти лажмыд да шӧркодь мусюръяс, материк рытыв-асыввылын найӧ матыстчӧны лӧсьыд бухтаясӧн вундалӧм вадорланьӧ. Важӧн тані быдмылӧмаӧсь век веж тропикувса вӧръяс да кустъяс, унаӧн эндемик сикасъяс. Тасянь мир пасьтала вӧлі разӧдӧма мичмӧдан быдмӧгъяс. Но талун кежлӧ важъя быдмӧг вевттьӧдыс пӧшти абу кольӧма.

Мадагаскар — дівыв район, сылӧн рельефын да климатын уна ӧткодьыс орчча материк районъясса рельеф да климаткӧд. Мадагаскарса органика мирыс зэв аслыспӧлӧс, дыр и дыр дзик торйӧн сӧвмӧма да. Вӧлявыв пемӧсъяс пӧвстын пӧшти абуӧсь гыжаяс да яйвыв пемӧсъяс, яда кыйяс, зато бура паськалӧмаӧсь лемуръяс, зуа ёжъяс.

АСЫВВЫВ АФРИКА — континент вылас медся джуджыд юкӧн, сійӧс шуӧны «Африка вевтӧн». Тані торйӧдӧны кык вӧр-ва район — Эфиопия кыптӧд да Асыввыв Африкаса тшӧтшкӧсін. Найӧ пукалӧны Асыввыв Африкаса потасъясланьын.

Асыввыв Африкаын унджыклаас саваннаяс да сідз шусяна парк быдмас — туруна эрдъяс вежласьӧны ичӧт расъясӧн. Ю ковтысъяс пӧлӧн, гӧра массив горулын паськалӧмаӧсь тропикдорса васӧд вӧръяс.

Гӧрд саридз, Аден куръя да Индия океан вадор муяс, Сомали кӧджса пытшкӧс платояс — тырвыйӧ да джынвыйӧ овтӧмин сяма кос мутасъяс. Эфиопия кыптӧд да Асыввыв Африкаса тшӧтшкӧсін зонаасьӧны вылна серти.

Асыввыв Африкаыс топыда овмӧдӧм район, видз-му овмӧсын вӧдитан муяс тані важысянь нин. Эфиопия кыптӧдын йӧзыслы овнытӧ медбура лӧсялӧ гӧравыв саваннаяс вӧнь, 2,5 км вылнаӧдз. Тайӧ вӧньсӧ лыддьӧны копей пу, чорыд шобді, рудзӧг, ид да ӧткымын мукӧд вӧдитан быдмӧг чужанінӧн.

Некӧн сэсся Африкаын абу сымда сикас гырысь пемӧсыс, Асыввыв Африкаын мында. Но век жӧ сы дыра нин бырӧдӧны да, лыдныс чинӧма, сійӧн уна канмуын лӧсьӧдӧмаӧсь войтыр паркъяс. Мир пасьтала нималӧны Кагера, Маунт-Кения, Серенгети, Килиманджаро, Киву. Экзотика сяма вӧр-ва да спорт ногӧн кыйсьыны позянлун кыскӧны паркъясӧ уна туристӧс суйӧр сайысь, мый вайӧ содтӧд сьӧм регионса канмуяслы.