Ті тӧдмаланныд:

• Кымын морт олӧ Африкаын да кыдзи найӧ овмӧдчӧмаӧсь материк пасьтала.
• Кымын канмуыс континентын да кыдзи йӧзыс тані овмӧс сӧвмӧдӧны.

Африка — дзик ӧти континент, кӧні позьӧ ӧтьведайтны мортулов сӧвмӧмлысь став этапсӧ — медважъя кадсянь миян лунъясӧдз. Пӧшти 3 млн во сайын лӧсьӧдӧм уджалан кипель, Египетса пирамидаяс да ӧнія ыджыд электростанцияяс — ставыс тайӧ вӧчӧма африканечьяс ки помысь.

ЙӦЗ ЛЫД ДА ОВМӦДЧАН НОГ

Африка материкъяс пӧвстын мӧд местаын йӧз лыд серти. Тані олӧ 1 млрд-ысь унджык морт. Чужысь йӧзыс 2,5 пӧв унджык кулыссьыс да, олысь котырыс содӧ зэв ӧдйӧ. Туялысьяс арталӧм серти, матысса 25 воӧ Африка коляс мӧд местаын йӧз лыд сертиыс.

Материк пасьталаӧ йӧзлӧн овмӧдчан ногыс медсясӧ сы сайын, кутшӧм ывлавыв гӧгӧртасыс. Сійӧн, кӧть и шӧркодь топыдлуныс вель вылын — 1 км2 вылӧ 30-ысь унджык морт — географияса торъялӧмъяс топыдлунын зэв тӧдчанаӧсь. Ывлавыв аслыспӧлӧслунысла Африкаын, мукӧд материкъяскӧд кӧ орччаӧдны, медся ыджыд мутасыс овмӧдтӧм.

Йӧз овмӧдчан ногын тӧдчӧ и материксӧ колонизируйтӧм. Ывлавыв гӧгӧртаскӧд тшӧтш сійӧ лои ӧти помкаӧн, мыйла топыда овмӧдӧма Гвинея куръя вадор муыс. Африка важ мозыс кольӧ материкӧн, кӧні йӧзыс кызвыйӧ сиктсаяс. Но век жӧ зэв ӧдйӧ быдмӧны гырысь каръяс да кар агломерацияяс. Агломерация-миллионерыс ӧнія кад кежлӧ лыдмӧма 50 сайӧ нин.

РАСАЯС, ВОЙТЫРЪЯС, КЫВЪЯС, ЭСКӦМЪЯС

Африкаын арталӧма некымын сё войтыр, медсясӧ этша лыдаӧс. Та дырйи материк вылын став олысьяс пӧвстысь 2/3-ыс — 31 войтыр, кӧні йӧз лыдыс 5 млн-ысь унджык.

Материкса олысьясысь джынсьыс унджыкӧн — негроид расааӧсь. Найӧ олӧны Африка ыджыдджык юкӧнын Сахарасянь лунвылас. Африканечьяс пиын нёльӧд юкӧнысь неуна унджыкӧн — европеоидъяс — арабъяс да берберъяс, найӧ  олӧны Войвыв Африкаын. Материк  асыввылын олӧны сора расаа йӧз.

Сёрнитӧны Африкаса олысьяс быдсикас кывъяс вылын. Войвыв юкӧнас ыджыдалӧ араб кыв. Сахарасянь лунвылын паськалӧма уна кыв, найӧс ӧтувтӧма ӧткымын кыв котырӧ.

Африкаыд абу ӧтсяма и религия боксянь. Войвыв Африкаын олӧны кызвыйӧ мусульмана, шӧр да лунвыв юкӧнъясын эскӧны енлы оз сӧмын ислам, а и кристиана ногӧн,  континент вылас сідз жӧ нэмысянь паськалӧма уна мукӧд сикас эскан ног.

КАНМУЯС

Зэв-зэв важъя кадын на Африкаын вӧліны гырысь канмуяс. Но ХХ нэм пансигкежлӧ пӧшти став материксӧ вӧлі юкӧма колонияяс вылӧ Европаса канмуяс костын: Франция, Португалия, Ыджыд Бритму, Италия, Германия.

Африкаса политикаа ӧнія карта артмӧма ХХ нэмся мӧд джынйын. Ӧні сы вылын 58 канму. Сӧмын 3-ӧн — монархияяс. Странаяс пӧвстысь пӧшти 60%-сӧ лыддьӧны медомӧля сӧвмӧмаясӧн. Вылыс сӧвман тшупӧда сӧмын ӧти канмуыс — Лунвыв Африкаса Республика.

Мутас серти медыджыд странаыс Африкаын — Алжир (2,4 млн км2), йӧз лыд сертиыс — Нигерия (170 млн морт). Африкаса унджык канмуын олысь лыдыс оз вевтырт 20–30 миллионсӧ.

ОВМӦС УДЖ

Мирса овмӧсын Африкаса канмуяслӧн рольыс абу ёна ыджыд. Тӧдчана пайыс сӧмын перъян индустрияын (15%). Та вӧсна уна африканечыс перйӧны мупытшса озырлунъяс. Африкаса алмазъяс да зарни тӧдсаӧсь мирса уна канмуын. Войвыв Африкаса канмуясын перъяна мусир да биару вайӧ оз этша сьӧм тайӧ канмуяс экономикаӧ.

Африкаса унджык канмуясын йӧзлӧн медшӧр уджыс — видз-му овмӧсын. Татчӧс плантацияясын быдтӧны копей, бананъяс, цитрусъяс. Найӧс мӧдӧдӧны мукӧд канмуясӧ. Саваннаясын вӧдитӧны мӧсъясӧс, а тырвыйӧ да джынвыйӧ овтӧминъясын, гӧраясын — ыжъяс да кӧзаясӧс. Но йӧлӧн да яйӧн Африкаса канмуяс асьнысӧ оз могмӧдны.

Африкаын медся унаӧн кулӧны кагаяс, а олан нэмыс медся дженьыд (50 арӧсысь неуна унджык). Кык канмуын сійӧ оз вудж 40 арӧс сайӧ (Замбия, Ангола). Пӧшти джын олысьыс 15 арӧсысь томджык челядь. 60% африканечыс оз куж лыддьысьны. Мирса «рекордыс» тані Буркина-Фасолӧн: оз кужны лыддьысьны 71% мужичӧй да 85% нывбаба. Африкалӧн ыджыдджык юкӧн куйлӧ тшыглун да тырмытӧдз сёйӧм поясын. Торйӧн нин оз тырмы яй сёян.