Висьталӧй гӧраяс йылысь, аддзылінныд кӧ найӧс ывлавылысь, телевизор пыр либӧ серпасысь. Кутшӧм налӧн йывъяс, пӧкатъяс?

1. Гӧраясын. Ылісянь видзӧдан да, гӧра йылӧ сибавнытӧ зэв кокни. Сідз и телепит кайны медся джуджыдінас да нимкодясьны сэсянь ылӧдз тыдалана паськыд эрдъясӧн. Но мӧдан кӧ кайны, быд воськолын тэнӧ виччысьӧны выль и выль сьӧкыдлунъяс. То друг пыдӧстӧм бужӧд петӧ, то туй вомын чурвидзӧны зӧм кыртаяс. Вылӧджык каян да, сьӧкыдджык лоӧ: юрын бувгӧ, кокниа лолавны оз нин артмы, а гӧгӧрыс век кӧдзыдджык и кӧдзыдджык... Пӧкатвывса вӧръяс колины мыш сайӧ. На пыдди петісны уна рӧма дзоридзьясӧн тыра лудъяс. А со и лымйыс. Воас турӧб, тӧв ныръясыс сідз и пӧрӧдӧны кок йывсьыд. Но вӧлись воӧдчан гӧра йылӧдзыс. Юр весьтад чим лӧз енэж, гӧгӧрад еджвидзысь лымйысла пемдӧ синмыд, кок улын пуриктӧны кымӧръяс.

2. Гӧраяслӧн рельефыс. Гӧра — му веркӧслӧн мылькъя форма, коді кыпалӧ орчча интас серти 200 м-ысь вылынджык. Быд гӧралӧн, мыльклӧн моз жӧ, эм гӧраув, пӧкатъяс да йыв.

Гӧраяс, вулканъясысь кындзи, гежӧда сулалӧны ӧткӧн-ӧткӧн. Найӧ медсясӧ овлӧны унаӧн ӧтилаын. Вылісянь кӧ видзӧдны, нюжалӧны лёддзӧн-лёддзӧн либӧ кыдзисюрӧ сявкйӧм глызаяс моз пукалӧны.

Сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн ӧти лёддзӧ пуксьӧм гӧраяс артмӧдӧны гӧра мусюр. Орчча мусюръяскостса лажмыдінъяссӧ шуӧны гӧракост лайковъясӧн. Ӧтув босьтӧмӧн гӧра мусюръяс, гӧракост лайковъяс да кыптӧдъяс артмӧдӧны гӧра система. Кыптӧд — паськыд гӧраа кыпалӧм, коді тэчӧма гӧра мусюръясысь да массивъясысь, кытсюрӧ найӧс кырлалӧны гӧракост лайковъяс.

Удж. Роч му физика картаысь корсьӧй гӧра мусюръяс да гӧра системаяс.

Гӧра веркӧсыс юкӧма потасъясӧн да чездӧминъясӧн, ю ковтысъясӧн да йи визувъясӧн. Мукӧд гӧраяслӧн йывныс ёсь, мукӧдыслӧн тшӧтшыд либӧ шыльӧдӧм. Гӧра пӧкатъяс абу жӧ ӧткодьӧсь, найӧ овлӧны и ньывкӧсӧсь, и зӧмӧсь, и тшупӧда-тшупӧдаӧсь.

Гӧраяс — му веркӧслӧн паськыд юкӧн, коді кыпалӧ шыльыдінъяс серти да кӧні ёна вежласьӧны джудждаяс (200 м-ысь унджык).

Му вылас медся кузь гӧраяс — Анды (корсьӧй найӧс мусярджынъяс физика картаысь да тӧдмалӧй, мый кузяӧсь найӧ). Роч муын медкузьӧн лоӧны Из гӧраяс (корсьӧй найӧс Роч му физика картаысь). Найӧ вӧнь моз нюжалӧны Роч му войвывсянь лунвылӧ 2000 км-ысь кузьджыка.

3. Джуджда сертиныс  гӧраяс торъялӧны. Абсолют джуджда серти торйӧдӧны ляпкыд (1000 м-ӧдз); шӧр джуджда (1000-2000 м) да джуджыд (2000 м-ысь вылынджык) гӧраяс.

Удж. Атласын физика сяма картаясысь корсьӧй джуджда шкала, да сы серти тӧдмалӧй, кутшӧм рӧмъясӧн пасйӧны неӧткодь джудждаа гӧраяс; сыысь, кутшӧмджык рӧмӧн пасйӧма гӧрасӧ, и тӧдмалӧны сылысь джуджда сикассӧ. Индӧй ӧткымын ляпкыд, шӧр да джуджыд гӧраяс.

Косінын медджуджыд гӧраясыс — Гималаяс. Тані жӧ зымвидзӧ косінса медвылыс гӧра — Джомолунгма (Эверест). (Корсьӧй тайӧ гӧрасӧ мусярджынъяс физикаса картаысь да лыддьӧй, мый джуджда сійӧ).

Сьӧд да Каспи саридз костӧд нюжалӧмаӧсь Кавказ гӧраяс — Роч муын найӧ медджуджыдӧсь. Кавказ йылысь гижлісны Пушкин да Лермонтов, сы йылысь унаӧн сьылісны. Мичлуннас Кавказыс кыскӧ ас дорӧ шойччысь йӧзӧс да туристъясӧс. Кавказ гӧраясын медджуджыд йылыс — Эльбрус гӧра. (Корсьӧй сійӧс Роч му физикаса карта вылысь да лыддьӧй джудждасӧ. Уськӧдӧй тӧд вылӧ, кыдзи артмӧма тайӧ гӧраыс).

4. Вочасӧн гӧраяс вежсьӧны. Кӧдзыд, ваяс да тӧв помысь гӧраяс жугалӧны. Мыйӧн ӧдйӧджык кыптӧны гӧраяс, сійӧн ӧдйӧджык найӧ и киссьӧны. Киссьӧм му пӧрӧдаяслӧн колясъяс лэччӧны гӧраясысь улӧ му шӧрлань кыскӧмысла, найӧс кылӧдӧны тшӧтш гӧравыв юяс да йи визувъяс.

5. Гӧраяслӧн тӧдчанлуныс.  Гӧраяслӧн зӧм пӧкатъяс озджык лӧсявны му вӧдитнытӧ. Гӧравыв лудъясын позьӧ бура йирсьӧдны гортса пемӧсъясӧс, торйӧн кӧ ыжъясӧс, найӧ тай кокниа кавшасьӧны пӧкатъясӧд.

Уна гӧраын куйлӧны быдпӧлӧс рудаяс: кӧрт, ыргӧн, свинеча-цинка да мукӧд. Мупытшса озырлунъяс перъянінкӧд орччӧн чужӧны каръяс да овмӧдӧминъяс. Найӧ пукалӧны медсясӧ гӧракост лайковъясын.