Кӧні куйлӧны Войвыв Африкаса канмуяс?

Войвыв Африкаса канмуяс историяын да географияын уна ӧткодьыс орчча Аравия кӧджса канмуяскӧд, кытысь VIII нэмын и локтӧмаӧсь арабъяс, найӧ тай сэки асулалӧмаӧсь Африка материклысь тайӧ юкӧнсӧ. Такӧд ӧттшӧтш Войвыв Африкалӧн вадоръяс абу ылынӧсь Европасянь: Гибралтар вискыд медвекньыдінас сӧмын 14 км пасьта (157ʼ серп.).

Мый ми тӧдам тайӧ канмуяс история йылысь?

Марокко, Алжир да Тунис куйлӧны Войвыв Африка рытыввылын, та вӧсна Шӧр нэмъясӧ найӧс шуӧмаӧсь Магрибӧн, мый араб ногӧн лоӧ «рытыввыв». Тайӧ канмуяссӧ лыддьӧны Африкаса Мушӧр саридз муӧн, вӧр-ванас сійӧ зэв ёна мунӧ Лунвыв Европаса вӧр-ва вылӧ да. Магрибса канмуясӧ (торйӧн нин Тунисас да Мароккоас) волӧ зэв уна турист. Мича пляжъясысь кындзи найӧс кыскӧны ас дорӧ тайӧ муясса озыр историяысь уна лыда колясъяс (158ʼ серп.).

Египет мутасын чужлӧма мортулов историяын медважся цивилизацияяс пӧвстысь ӧти. Важ Египетса уджалысьяс киӧн кыпӧдӧм стрӧйбаяссӧ тӧдӧ быд школьник. Быд во туристъяс миллионъясӧн волӧны Египетас, медым видзӧдны пирамидаяс, сфинкссӧ да саръяслысь дворечьяс.

Кутшӧм ывлавыв районъяс позьӧ торйӧдны Войвыв Африкаын?

Войвыв Африкалӧн унджык юкӧныс куйлӧ тропикдорса континент климат гӧгӧртасын, сійӧн тані ыджыдалӧны овтӧминъяс. Медся тӧдса на пӧвстысь — Сахара овтӧмин. Сылӧн мутасыс (матӧ 9 млн км2) Австралия мутассьыс ыджыдджык. Сахараын жарысла потласьӧны весиг изъяс. Гожӧмнас сынӧд шонтӧгыс вевтыртӧ 40°С, а тӧлыс лыаа бушковъяс дырйи ӧддзӧ 50 км/ч-ӧдз! Сахараса шӧр районъясын енэжваыс оз усьлы воясӧн, тшӧкыда ва войтъяс пакталӧны, му веркӧсӧдз вотӧдзыс на.

Кӧть и уналы миян пӧвстысь Сахара кажитчӧ лыа мирӧн, тайӧ дзик абу сідз. Ыджыдджык юкӧныс — изъя овтӧминъяс, эм тшӧтш сёйӧд овтӧминъяс да солончакъяс (160 серп.). Барханъяса лыаӧсь пустыняяс улын Сахара мутаслӧн 1/5-ысь этшаджык.

Кӧнкӧ 10 сюрс во сайын, кор Европаын паськыд мутасъяс вӧліны кыссян йи улынӧсь, Сахараса климатыс вӧлі васӧдджык, овтӧм шыльыдінъяс пыдди быдмӧмаӧсь сук турунъяс да торъя пуяс, зэв уна вӧлі гыжа пемӧсыс. Важ Сахараысь кольӧмаӧсь казьтылӧм вылӧ косьмӧм ю воргаяс — вадияс.

Ӧнія кадӧ Сахара улын куйлӧ мупытшса ва бассейн, мирас сійӧ медся ыджыд.

Важъя кадӧ Сахара вомӧн мунӧмаӧсь шума-гама караван туйяс, йитӧмаӧсь найӧ Мушӧр саридз да Рытыввыв Африкаса канмуяс. Но век жӧ медся тӧдчана транспорт туйӧн вӧлі и эм Нил ю, коді заводитчӧ континентас экваторбердса районъясын да вуджӧ Африкаысь став войвыв юкӧнсӧ.

Рытыввылын овтӧминсӧ вадор районъясысь торйӧдӧны Атлас гӧраяс (Атлас). Налы тӧввыв пӧкатъясӧ усьӧ медуна енэжваыс Войвыв Африкаас. Тайӧ тропикувса, мушӧрсаридзса климата мутас. Ва дор пӧлӧн асыввывлань мунігмоз енэжва усьӧмыс ӧтарӧ чинӧ, сійӧн Египетын Мушӧр саридз вадорын пӧшти во гӧгӧр чӧж шондіа.

Кыдзи торъялӧ тайӧ канмуясын йӧзлӧн удж

Войвыв Африкаса абу сибыд ывлавыв вӧсна сылысь паськыд мутасъяссӧ овмӧдӧма этшакодь. Унджыкӧн олӧны Мушӧр саридз вадор пӧлӧн да Атлас гӧраясса ковтысъясын. Материк тайӧ юкӧнас медся уна йӧза канмуыс — Египет.

Мушӧр саридз вадорын и ӧні, уна сюрс во сайын моз войтырыс быдтӧ тропикувса культураяс: цитрус, оливки да м. д.

Важысянь Сахараын кызвыннас олӧмаӧсь кочуйтӧмӧн скӧт видзысьяс. Кочуйтысь йӧзлӧн керкаыс — ывъяс вылӧ зэвтӧм вурун дӧраысь чом либӧ шатёр. Сійӧс зэв кокни чукӧртны да разьны, овтӧминса сотысь шондіысь сайӧдчыны сійӧ зэв бур.

Дуб васӧ кочуйтысьяс аддзӧны оазисъясысь, кӧні веркӧсас петӧны мупытшса ваяс. Медся тӧдчана быдмӧгӧн оазисъясын лоӧ финик пальма (161ʼ серп.). Сылысь плодъяссӧ шуӧны «ма лэдзысь шонді чуньясӧн». Пальма корысь гартӧны кӧрзинаяс, сӧзысь вӧчӧны вина, кералӧм пуясысь кыпӧдӧны оланінъяс. Финик пальмаяса плантация сетӧ вуджӧр, кӧні быдмӧ виноград, гранатъяс, инжир да уна мукӧд культура.

Мирса медыджыд оазис нюжалӧ 1,5 сюрс км кузя, тайӧ Нил ковтыс Египет мутасын. Тайӧ оазисыслӧн пасьтаыс 10 км-ысь абу унджык. Нил ва — пӧшти ӧти ӧшмӧс, кытысь позьӧ судзӧдны дуб ва овтӧминас, та вӧсна важъя кадсяньыс Египетса олысьяс юрбитлӧмаӧсь Ниллы ас ен коддьӧмлы моз. Странаса пӧшти став йӧзыс олӧ ю ковтысын; сэні кӧтӧдӧм муяс вылас быдтӧны кузь сіа хлопчатник, а сідзжӧ рис, сакара тростник да мукӧд культураяс.

Войвыв Африкаса унджык канму мутасын эм мупытшса перъянторлӧн озыр видзасъяс. На пӧвстысь медшӧр — мусир да биару, найӧс Войвыв Африкаса канмуяс вузалӧны Европаӧ. Торйӧн озыр мусирнас Ливия, а биарунас — Алжир. Фосфоритъяслӧн, наысь вӧчӧны вынсьӧдантор, да минерал совъяслӧн артмӧминъяс эм пӧшти став канмуын Войвыв Африкаас. Медуна фосфоритыс Мароккоын.

Подув кывъяс да тэчасъяс

солончак
бархан
вади
финик пальма