Кутшӧм ыдждаыс Африка тайӧ юкӧнлӧн?

Рытыввыв да Шӧр Африка ӧтлаын босьтӧны материк мутассьыс матӧ джынсӧ.

Кутшӧм ывлавылыс тані куйлан канмуясын?

Африка тайӧ юкӧнас кызвыннас шыльыдінъяс, но эм и 1000 м сайӧ джуджда гӧраяс. Тӧвлань бана гӧра пӧкатъясын, торйӧн кӧ дзик рытыввылын, енэжва усьӧ 4000–5000 мм; саридз вадорсянь ылысмигӧн, сынӧдыс лоӧ косджык да, енэжва лыдыс чинӧ.
Рытыввыв Африка куйлӧ экваторувса вӧньын, та вӧсна енэжва сэні усьӧ гожӧмнас. Васӧд сезоныс кыссьӧ во чӧж 3-сянь 10 тӧлысьӧдз. Тӧлын Рытыввыв Африкаса шыльыдінъяс весьтті пӧльтӧны Сахарасянь асыв-войвывса тӧвъяс (пассатъяс). Пуксьӧ кос сезон.
Рытыввыв да Шӧр Африкаын аддзам вӧр-ва зонаяслысь войвывсянь лунвылӧ вежсьӧмсӧ. Войвывса канмуяс куйлӧны Сахель зонаын («сахель» араб ногӧн лоӧ «дорӧс, вадор»). Сахельыс — джынвыйӧ овтӧминъяса да овтӧммӧм саваннаяса зона, коді нюжалӧма рытыввывсянь асыввылӧ Сахара лунвыв вежтас пӧлӧн. Ёна тӧждӧдӧ сійӧ, мый Сахаралӧн мутасыс век содӧ и содӧ. Вывті ыджыд кос дырйи тані оз гежӧда катастрофа кодь овлы, кулӧ скӧт да тшыгъялӧны йӧзыс. Быдмӧгуловыс Сахель зонаын гӧль, зэра сезон сӧмын 1,5–2 тӧлысь кыссьӧ да. Кос кадколастӧ, кор пӧльтӧ харматтан тӧв, Сахаралӧн пӧсь лов руыс волӧ весигтӧ Гвинея куръя вадор муӧдз.
Васӧдыс абу тырмымӧн да, юясыс материк тайӧ юкӧнас тшӧкыда косьмалӧны, а тыясыс ляпкалӧны. Медся гырысь Чад тылӧн мутасыс кос кадколастӧ чинӧ 2 пӧв.
Гвинея куръя дорӧ петысь канмуясын заводитчӧ Африка континентса «вӧр саридз» — экваторбердса васӧд вӧръяса (гилея) да кадысь кадӧ васӧд вӧръяса зона. Тані быдмӧны дона пуяс: сьӧд, виж, кӧрт рӧма. Ӧні ас кежысь быдмӧм вӧрыс коли зэв этша нин, найӧс вежӧмаӧсь тропикдорса культураяса плантацияяс (какао, копей, выя пальма, банан).
Конго ю вожын — континентлӧн «вӧр сьӧлӧмыс», тані ӧнӧдз выйим местаяс, кытчӧ абу тувччӧма европеечлӧн кок (164 с.). Экваторбердса васӧд вӧръяс нюрзьӧмаӧсь, ӧд Конго юлӧн вожъясыс тшӧкыда тулывлӧны да ойдӧдлӧны адзнысӧ.
Саваннаяс да шоч пуаинъяс артмӧмаӧсь сезон серти енэжва лыд вежласьӧмысла. Улис сезон дырйи юяс да тыяс саваннаяс зонаын тырӧны ваӧн, а интассӧ вевттьӧ веж турун джодждӧра; кос сезон дырйи туруныс жарысла косьмӧ, вааинъяс ляпкалӧны, а видз-му овмӧсса культураяса муяссӧ колӧ торйӧн киськавны (165ʼ серп.).

Кутшӧм войтыръяс олӧны Рытыввыв да Шӧр Африка мутасын да мый найӧ уджалӧны?

Африка тайӧ юкӧнас унджык страналӧн мутасъяс вӧліны колония кутан Бритму да Прансуз империя тэчасынӧсь. Канмуяс босьтӧмаӧсь асшӧрлун сӧмын ХХ нэм шӧрын. Ӧні Рытыввыв да Шӧр Африкаын эм 20 гӧгӧр канму, кӧні олӧны 600-ысь унджык войтыр, найӧ сёрнитӧны 1500 кыв вылын. Рытыввыв да Шӧр Африкаса войтыръяс негроид расааӧсь; медуна лыдаӧсь — фульбе да хауса.
Африкалысь континентпытшса юкӧнсӧ европеечьяс аслысалӧмаӧсь зэв ньӧжйӧн, сы вӧсна мый материк вадорын зэв этша лӧсьыд гавань, кытчӧ вермисны эськӧ пырны суднояс, а ыджыд юяс кывтыдын уна коськ.
Рытыввыв да Шӧр Африкаса унджык канмуын олысьяс уджалӧны видз-му овмӧсын. Саваннаяс да шоч вӧраинъяс зонаын паськалӧма му уджалӧм да скӧт видзӧм. Муяс вылын быдтӧны сорго, броса (тайӧ кӧйдыс культураяслы оз ков уна васӧд), арахис. Видз-му овмӧсын унджыкторсӧ вӧчӧны ки помысь, шуам му уджалӧны коканӧн.
Ва тырмытӧмыс — саваннаын олысьяслӧн медшӧр майшӧг. Васӧ босьтӧны медсясӧ юысь. Рытыввыв Африкаын медыджыд юыс — Нигер. Сійӧ визувтӧ вит канму вомӧн. Ю ваясӧн кӧтӧдӧны муяс, юсьыс кыйӧны чери. Уна канмулы Нигерыс лоӧ медшӧр волысян туйон.
Шӧр Африкалӧн мутасыс пӧшти ставнас цеце гут паськалан зонаын, сійӧ морт да пемӧсъясӧс чорыда висьмӧдысьӧс кыскалӧ: таысь овлӧны узян висьӧм да тропикдорса малярия. Сы вӧсна экваторбердса васӧд вӧръяс зонаын скӧт видзӧмсӧ сӧвмӧдны он вермы. Медым могмӧдны асьнысӧ сёянӧн, татчӧс олысьяс весалӧны вӧрысь му юкӧнъяс да быдтӧны сэні батат, ямс да мукӧд клубеня быдмӧгъяс.
Конго ю вожын олӧны пигмейяс. Налӧн тушаыс шӧркодяс 141–142 см, абу ыджыдджык. Пигмейяс — прамӧя вӧрын олысьяс. Найӧ пӧткӧдчӧны вӧр козинъясӧн, кыйӧны вӧрса пемӧсъясӧс. Ӧні пигмейястӧ вермасны матӧ воштыны, налысь олан вӧръяссӧ зіля кералӧны да.
Рытыввыв да Шӧр Африкаса ӧткымын канмуыс озыр мупытшса перъянторъясӧн, тані эм перйысян индустрияса уджаинъяс. Нигерияын да Габонын перйӧны мусир, Конгоса Демократияа Республикаын — металл рудаяс, алмазъяс, Гвинеяын — лемень рудаяс. Гвинея куръя дорса канмуясысь суйӧр сайӧ петкӧдӧны какао-бобияс, выя пальмасьыс плодъяс да видз-му овмӧсса мукӧд прӧдуктаяс.

Подув кывъяс да тэчасъяс
пассат
саванна
харматтан
гилея
пигмей