Кӧні куйлӧны Асыввыв Африкаса канмуяс?

Асыввыв Африкасянь асыввылын Индия океан, а рытыввылын — Асыввыв Африкаса потӧмин (169ʼ серп.). Сы вӧсна, мый Асыввыв Африкаса канмуяс Индия океан бердынӧсь, сэтчӧс олысьяс важысянь контактируйтӧны Лунвыв, Рытыв-Лунвыв да Асыв-Лунвыв Азияса войтыръяскӧд.

Кутшӧм ывлавыв тайӧ канмуясын?

Асыввыв Африкаса канмуяс куйлӧны материк медся джуджыд юкӧнас. Тані кызвыйӧ тшӧтшкӧсінъяс да 1000 м-ысь джуджыдджык гӧраяс. Выльӧнджык кӧран кадӧ Африка-Аравия платформалӧн тайӧ юкӧнас артмӧма Асыввыв Африкаса потӧмин — косӧдас потласьӧминъяс пиысь медся кузь зона, коді матӧ 7000 км кузьта нюжалӧ Гӧрд саридз войвыв вадорсяньыс Замбези ю кывтыдӧдз Мозамбикас (170 серп.). Физика мусерпасысь потласян визьыс зэв бура тӧдчӧ Африкаса Ыджыд тыяс сикӧтш вӧсна, найӧ тай куйлӧны тектоника лайковъясын — грабенъясын. Став тайӧ тыыс зэв пыдын, но торъялӧны мӧда-мӧдсьыс мутас ыджда серти.

Африкаса медыджыд тыыс — Виктория. Татчӧс олысьяс ыдждаысла да ён бушковъяс вӧсна шуӧны сійӧс саридзӧн. Виктория тыыс куйлӧ платформа фундамент увтасмӧминын, кусӧм вулканъяс шӧрын. Сы бердса канмуясын олысьяслы сылӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд: ты вомӧн мунӧны тӧдчана транспорт туйяс. Виктория ты пыр визувтӧ Африкаса медкузь юыс — Нил.

Потласян визь пӧлӧныс му кыш век на вӧрӧ. Потласигӧн ыльӧбтӧм лава вевттьӧма ыджыд мутасъяс, кӧні кыпалӧны лаваӧсь плато да кыптӧдъяс. Лаваӧсь кыптӧдӧн лоӧ, шуам, Эфиопия кыптӧд.

Асыввыв Африкаса тшӧтшкӧсінын сулалӧ Африкаса медджуджыдін — Килиманджаро вулкан.

Му кышлӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ вешйӧмыс, мый вӧсна и артмӧма Асыввыв Африкаса потӧминыс, мунӧ водзӧ. Некымын миллион во мысти Асыввыв Африкаыд торйӧдчас материксьыс да лоас діӧн.

Климатыс Асыввыв Африкаса унджык канмуын жар. Медся ёна жарыс кылӧ океан вадор муын да тыяс вадорын. Тшӧтшкӧсінъясын да кыптӧдъясын, кӧні абсолют вылнаыс ыджыдкодь, вогӧгӧрся шӧр температураыс +14...18°С.

Асыввыв Африкаса унджык тшӧтшкӧсінас саваннаяс да шоч пуаинъяс. Кутшӧмкӧ пуяс гылӧдӧны корсӧ кос сезон дырйи, но кустъясыс во гӧгӧр чӧж вежӧсь. Саванна видзысьӧн шуӧны баобабӧс, сылӧн пучӧрыс оз сотчы пӧжаръяс дырйи, кодъяс тшӧкыда овлӧны тайӧ вӧр-ва зонаын (171ʼ серп.). Баобабъясысь ӧтдор паськалӧмаӧсь ота пашкыр туганъяса зонтик сяма акацияяс.

Асыввыв Африкаа канмуясын войтыр паркъясын кольӧма озыр пемӧсулов (172ʼ серп.). Танзания да Уганда вӧръясын олӧны морт коддьӧм ӧблезянаяс — горилла да шимпанзе. Кенияса саваннаяс восьса эрдын йирсьӧны гыжа пемӧсъяс: быдпӧлӧс антилопа, зебра, жираф. Гыжаяс бӧрся кыйсьӧ лев, гепард. Пемӧсъяссӧ видзӧдны волӧны уна лыда туристъяс. Войтыр паркъясын налы лӧсьӧдалӧны торъя туръяс — сафари: туристъяс видзчысьӧм могысь ветлӧны сэті машинаясӧн.

Кодъяс олӧны Асыввыв Африкаса канмуясын?

Асыввыв Африкасӧ чайтӧны морт вужмуӧн. Татысь сюрӧмаӧсь морт коддьӧм медвылыс приматъяслысь колясъяс — тайӧ австралопитекъяс, налӧн арлыдыс лоӧ 2 млн во сайӧ.

Африка континент вылын ӧти медваж канму вӧлі ӧнія Эфиопия мутасын. Эфиопия кыптӧдса бура чужтан мусинъяс артмӧмаӧсь вулканӧн ыльӧбтӧмторъясысь. Тані культура быдмӧгъяс артман ӧти шӧрин, кытысь му югыд пасьтала разалӧмаӧсь сорго, копей.

Ыджыд роч поэт Пушкин Ӧльӧксан Сергеевичлӧн ӧти важайыс — Ганнибал Ибрагим Петрович — вужъяснас Эфиоп муысь.

Асыввыв Африкаса тшӧтшкӧсін эрдъясын олӧны банту вужъя войтыръяс, найӧ му уджалӧны. Танзания да Кенияын вадор районъясас олӧны суахилияс — тайӧ войтырыс артмӧма Азияса йӧзкӧд бантуяс сорасьӧмысь, воддзаяс тай 2 сюрс во сайын воӧмаӧсь татчӧ Аравия да Индияладорсянь да подулалӧмаӧсь уна лыда каръяс (шуам, гырысь порта каръяс Танзанияын Момбасу да Дар-эс-Салам). Майбыр олӧмыс тайӧ канмуясас мыджсьӧма араб канмуяскӧд, Персиякӧд да Индиякӧд вузасьӧм вылӧ, а сідзжӧ Африкаса мукӧд канмуяскӧд каравана вузасьӧм вылӧ. Арабъяслысь суахилияс босьтӧмаӧсь ислам, но та дырйи налӧн уна мый кольӧма Африкаса культураысь.

Материкса мукӧд канмуяс моз жӧ Асыввыв Африкаса канмуяс вӧліны колонияӧн Европаса империяяс улын да босьтӧмаӧсь асшӧрлунсӧ сӧмын ХХ нэм шӧрын. Налӧн экономикаын кызвыйӧ сӧвмӧма медводдза сектор. Кызвын олысьыс уджалӧ видз-му овмӧсын.

Асыввыв Африкаса канмуясын карсаяслӧн медся ичӧт пайыс материк вылас. Медгырысь каръясыс: Эфиопияса Аддис-Абеба юркар, Кенияса Найроби юркар да Дар-эс-Салам.

Мыйӧн кыскӧ интерес Мадагаскар?

Мадагаскар — Индия океанын медгырысь да мутас ыджда сертиыс Му вылас нёльӧд ді. Сійӧ пельдӧма Африка-Аравия платформасьыс, кор сійӧ вӧлі на важъя Гондвана материклы юкӧнӧн, та вӧсна татчӧ кольӧма зэв аслыспӧлӧс быдмӧг да пемӧсулов. Ді вылас эмӧсь быдмӧгъяс да пемӧсъяс, кодъяс сэсся Му вылас некысь оз сюрны — эндемикъяс. Медбура тӧдсаӧсь мадагаскарса лемуръяс — ыджыд синма джынвыйӧ ӧблезянаяс, пу вылын олысьяс. Вӧр пӧрӧдӧмысла кыптӧ юалӧм, вермасны найӧ водзӧ овны али оз.

Мадагаскар куйлӧ асыв-лунвыв пассатъяс туй вылын, найӧ тай вайӧны саридзвесьтса васӧд сынӧд массаяс. Кызвыннас енэжваыс киссьӧ ді кузяла войвывсянь лунвылӧ нюжалӧм гӧраясын, асыввыв пӧкатъясас. Тропикдорса васӧд да шоныд климатын бура быдмӧны вӧръяс, найӧс тай ӧнія кадӧ зіля пӧрӧдӧны. Вӧр пыдди лоалӧны пӧскӧтинаяс да вӧдитан быдмӧгъяса плантацияяс. Мадагаскарысь мукӧд канмуясӧ нуӧны копей, ваниль (му вылас медуна), гвоздика, тростникса сакар, табак.

Мадагаскарса олысьяс — малагасияс — сорас расааӧсь, на тушаын и негроид, и монголоид тӧдмӧсъяс.

Подув кывъяс да тэчасъяс

потӧмин
грабен
баобаб
сафари
вӧдитан быдмӧгъяс артман шӧрин
эндемик