Висьталӧй шыльыдінъяс йылысь, аддзылінныд кӧ найӧс ывлавылын, телевизор пыр либӧ серпас вылысь. Кутшӧм из сикасысь найӧс тэчӧма, кутшӧм налӧн рельефныс?

Му вевдорлӧн паськыд эрд, кӧні веркӧсыс шыльыд либӧ неуна гыакодь, шуам шыльыдінӧн

1. Шыльыдінлӧн рельеф. Шыльыдінас кӧ дзик абу вывтас ли увтасджыкинъяс, сійӧс шуӧны плавкӧсӧн. Но унджык шыльыдінас сэн и тан кыпалӧны мылькъяс. Татшӧм шыльыдінсӧ шуӧны мылькъяӧн.

Плавкӧсӧн лоӧ Рытыввыв Сибырса шыльдін (корсьӧй сійӧс атласса картаяс вылысь) — мирас медся ыджыд шыльыдінъясысь ӧти, коді Роч муын куйлӧ. Тайӧ шыльыдінӧдыс позьӧ мунны кузь вӧлӧк, а чой ни сён он аддзы. Тайӧ шыльыдінса уна лыда юяс ньӧжмыда кывтӧны степъясті либӧ дышиника писькӧдчӧны сук вӧр пырыс.

Тӧдчымӧн тшӧкыдджыка сюрлӧны мылькъя шыльыдінъяс. Европалӧн асыввыв юкӧныс пӧшти ставнас босьтӧма Асыввыв Европаса шыльыдінӧн (корсьӧй сійӧс атласса мусерпасъяс вылысь). Тайӧ шыльыдін шӧрас моз сулалӧ Роч канму юркар — Мӧскуа. Мӧскуа гӧгӧр — вӧрӧн, ыбъясӧн да видзьясӧн вевттьӧм мылькъяс. Увтасджыкинъясын дзирдалӧны ты ваяс, чуклясьӧмӧн кывтӧны уна лыда юяс. Сӧмын кыссюрӧ Асыввыв Европаса шыльыдінас сюрасны дзик плавкӧсінъяс.

2. Шыльыдінъяс абу ӧткодьӧсь вылна сертиыс. Шыльыдінъяс торъялӧны оз куш веркӧс сикаснаныс, а тшӧтш и вылнаӧн. Шыльыдін кӧ саридз веркӧссянь 200 м-ысь абу вылынджык, сэки сійӧс шуӧны увтасӧн. (Атласын физика сяма мусерпасъясысь джудждаяс шкала серти тӧдмалӧй, кутшӧм рӧмӧн петкӧдлӧны увтастӧ). Лунвыв Америкаын шыльвидзӧ мувывса медыджыд увтас — Амазонкаа. Сійӧс вевттьӧма сьӧкыдпырысь вуджана сук вӧрӧн, кыті кывтӧны уна лыда юяс, кодъяс нуӧны ваяснысӧ мирса медся уна ваа юӧ — Амазонкаӧ.

Шыльыдінлӧн кӧ абсолют джудждаыс 200-сянь 500 метраӧдз, сійӧ шусьӧ вывтасӧн. (Атласын физика сяма мусерпасъясысь джудждаяс шкала серти тӧдмалӧй, кутшӧм рӧмӧн петкӧдлӧны вывтастӧ).

Удж. Роч му физика карта вылысь корсьӧй Асыввыв Европаса шыльыдінысь вывтасъяс да пасйӧй найӧс Роч му контур карта вылӧ.

Эмӧсь и саридз веркӧссянь 500 м-ысь вылынджык куйлан шыльыдінъяс. Найӧс шуам тшӧтшыдінӧн. Физикаса мусерпасъяс вылӧ тшӧтшыдінсӧ пасйӧны перкаль рӧм сикасъясӧн. Мыйӧн джуджыдджык тшӧтшыдіныд, сійӧн рӧмыс пемыдджык.

Африкаса унджык юкӧныс — тшӧтшыдінъяс. Лыаӧн тырӧм шыльыд веркӧсӧн торъялӧ Аравия тшӧтшыдін, коді куйлӧ Араб кӧджын (корсьӧй сійӧс физика сяма мусярджынъяс картаысь). Паськыд Шӧр Сибырса тшӧтшыдінсӧ, Роч муын,  визлалӧны ю ковтысъяс, тайӧн сійӧ торъялӧ Аравия тшӧтшыдінсьыс.

Кӧнсюрӧ косіныс лэччӧ саридз веркӧссьыс улӧджык (Физика сяма мусерпасъясысь джудждаяс шкала серти тӧдмалӧй, кутшӧм рӧмъясӧн найӧс пасйӧны). Косінлӧн татшӧм юкӧнъяс шуам лайдаӧн. Татшӧмӧн лоӧ Каспи бердса лайда (корсьӧй сійӧс Роч му физикаса карта вылысь).

3. Шыльыдінъяс вочасӧн вежсьӧны. Шыльыдіныс овлӧ уна сикас рельефа, сы вылӧ ортсыса вынъяс, медсясӧ ваяс да тӧв, тӧдчӧны да.
Рышкыд из сикасъясысь тэчӧм мылькъя васӧдкодь шыльыдінъясын визувтан ваыс мыськӧ да нуӧ сьӧрас тайӧ из сикассӧ. Артмӧны сёнъяс. Регыдджык сёнъяс артмӧны сэні, кӧні быдмӧгъяс абуӧсь. Сёнъяс пӧртӧны шыльыдінтӧ овмӧс кутысьлы ковтӧминӧ.

Лыаӧссьӧм коскодь шыльыдінъясын, торйӧн ёна тӧдчӧ  тӧвлӧн пӧльтӧмыс. Тӧлыд век кыскӧ лыасӧ сьӧрсьыс, зэв ылӧдз, чукӧртӧ сійӧ мылькъясӧ — артмӧны дюнаяс да барханъяс. Тӧлӧн нуана лыаыд лӧсйӧ кыртаяс, таысь налӧн мыгӧрыс лоӧ зэв аслыспӧлӧс.

4. Шыльыдінъяслӧн коланлуныс. Йӧзыс важысянь окотитӧны овмӧдчӧны шыльыд интасын, ӧд тані кивывджык лэптыны керкаяс, му вӧдитны, туйяс нюжӧдны. Та вӧсна шыльыдінъяс ёна вежсьӧмаӧсь морт ки помысь. Керкаяс да туяс лӧсьӧдігӧн вӧчӧны мудӧдъяс, тыртӧны сёнъяс, мольӧдӧны интаслысь рельефсӧ. Вежсьӧны шыльыдінъяс и мупытшса озырлун перйигӧн. Восьсӧн кӧ перйӧны, лоӧны ыджыд гуяс — карьеръяс, а му пытшкысь кӧ перйӧны — шахтаяс дорӧ быдмӧны куш мудӧд шыбласъяс — терриконъяс, найӧ оз жӧ ичӧт места босьтны, а ӧд тайӧ муяс корсюрӧ вермӧны буркодь урожай сетны.