Европаын да Азияын миянкӧд орччӧн куйлысь унджык канмуыс — войтыр демократияа канмуяс. Тайӧ канмуясыс Сӧвет Союз юрнуӧдӧм улын — став му шар вылын лада олӧмлӧн да мирнӧй уджлӧн зумыд мыджӧд.

Мукӧд орчча канмуяскӧд Сӧвет Союз ёнмӧдӧ ёрт нога йитӧдъяс.

Аслас став история чӧжӧн миян Чужан муӧс некор эз кытшавлыны сэтшӧм ёрт сяма да ладӧн овны кӧсйысь орчча канмуяс, кыдзи ӧні.

Миян суйӧръяслӧн кузьтаыс зэв ыджыд — 60 сюрс сайӧ километр. Тайӧ лоӧ экватор кузя му шарлысь 1½ кытшвизь. Саридз суйӧръяс вылӧ воӧ ⅔-ысь унджык, косінсаяс вылӧ — ⅓-ысь этшаджык. Сӧвет Союз — саридздорса ыджыд держава.

Войвылын да асыввылын миян канмулӧн кызвыннас саридз суйӧръяс, а рытыввылын да лунвылын — косінса суйӧръяс.

Рытыввыв суйӧр войвылын заводитчӧ Баренц саридз вадорын. Кола кӧдж вадорын сулалӧ кынмывлытӧм Печенгапорт; тайӧ районас важся кадъяссянь овлісны роч йӧз. Тані СССР вежтасасьӧ Норвегиякӧд. Лунвылынджык вӧръяс да тыяс вомӧн Суоми куръяӧдз мунӧ СССР-лӧн суйӧр Финляндиякӧд.

Суомисянь мунӧ саридз суйӧр Балтика саридз вомӧн.

Балтика сариддзса Гданьск бухталӧн лыадор вылын заводитчӧ косінса суйӧр Поляк Войтыр Республикакӧд. Суйӧр визьыс первой мунӧ Калининградсянь лунвывтіджык асыввылӧ, а сэсся кежӧ лунвылӧ да вӧра шыльыдінъяс кузя воӧ Карпатъясӧдз. Польша пыр мунӧ медся дженьыд кӧрт туй Германияса Демократия Республикаӧ. Карпатсайын заводитчӧ суйӧр Чехословак Республикакӧд. Суйӧрыс вомӧналӧ Карпатъяслысь гӧра мегыр да петӧ Мадьяр увтасӧ. Тані СССР вежтасасьӧ Мадьяр Войтыр Республикакӧд. Карпатъяс тайӧ юкӧнын гӧра сьӧртасъясті мунӧны туйяс Балкан кӧджса ёрт сяма войтыр демократияа канмуаясӧ. Прут да Дунай юяс кузя мунӧ суйӧр Румын Войтыр Республикакӧд.

Водзӧ мунӧны саридз суйӧръяс Сьӧд саридз кузя. Сьӧд саридз вадорын, Батуми карсянь лунвылынджык, заводитчӧ лунвыв косінса суйӧр, коді медсясӧ мунӧ Азияса юяс да гӧра мусюръяс кузя да мыйтакӧ Каспи саридз лунвыв вадор кузя. Тані Сӧвет Союз вежтасасьӧ Турциякӧд, Иранкӧд, Афганистанкӧд.

Лунвылын да асыввылын миян суседъясным: Китай Войтыр Республика, Монгол Войтыр Республика да Кореяса Войтыр Демократияа Республика.

Китайкӧд суйӧр заводитчӧ Памир гӧраясын; сэсся вомӧналӧ Тянь Шаньӧс Вермӧм пик дінті, да то гӧраясті, то гӧракостса сьӧртасъясті кыссьӧ асыв-войвылӧ да матысмӧ Алтай дінӧ.

Алтай гӧраяслӧн лунвыв мусюръясын заводитчӧ суйӧр Монгол Войтыр Республикакӧд. Суйӧрыс тані медсясӧ мунӧ гӧрааинъясті. Байкал сайын СССР бара межаасьӧ Китайкӧд, тані суйӧрыс мунӧ Аргунь, Амур да Уссури юяс кузя. Китайкӧд да Монголиякӧд суйӧръяс вомӧн стрӧиталӧма веськыд кӧрт туйяс, кодъяс йитӧны юркаръяссӧ куим ёртасьысь республикалысь: СССР-лысь, Китайлысь да Монгол мулысь.

Владивостоксянь рытыв-лунвылынджык Мупом саридз дорын Сӧвет Союз межаасьӧ Кореяса Войтыр Демократияа Республикакӧд.
Асыввыв суйӧрыс — саридзса. Асыввылын Сӧвет Союз петӧ Лӧнь океанӧ. СССР да Мупом костын куйлӧ Мупом саридз, а ылі асыв-войвылын Беринг вис торйӧдӧ миянлысь мутас США-лӧн киподув муясысь.

Войвылын Сӧвет Союзлӧн суйӧрыс мунӧ Войвыв Йиа океан кузя. Сэні торйӧдсьӧ Арктикалӧн сӧвет сектор. Арктикаса сӧвет секторлӧн суйӧръяс мунӧны меридианъяс кузя: рытыввылын — Сӧвет Союзса рытыввыв косінса суйӧрлӧн медся ылі войвыв чутсянь Войвыв полюсӧдз, а асыввылын — Беринг вис шӧрын медся ылі асыввыв чутсянь полюсӧдз.

Арктикаын, Франц-Иосиф Му архипелагын, куйлӧ Сӧвет Союзлӧн медся войвыв ді — Рудольф ді.

Юасьӧмъяс да уджъяс.

1. Гижтӧй контур карта вылын СССР-лысь рытыввывса, лунвывса да асыв-лунвывса косінса суйӧръяссӧ да гижӧй нимъяссӧ канмуяслысь, кодъяс миянкӧд орччӧнӧсь.
2. Кутшӧм войтыр демократияа канмуяскӧд межаасьӧ Сӧвет Союз?
3. Физика мусерпас серти тӧдмалӧй, кутшӧм канмуяскӧд СССР-лӧн суйӧрыс мунӧ гӧра мусюръясті, кутшӧмъяскӧд — шыльыдінъясті; кутшӧм канмуяскӧд суйӧрыс мунӧ гырысь юяс кузя.
4. СССР-лӧн физика мусерпас вылын меридианъяс да параллельяс серти тӧдмалӧй:
   1. а) кымын километр лоӧ веськыда рытыввыв суйӧр вылын медся ылі войвыв да лунвыв чутъяс костын;
   2. б) кымын километр лоӧ 70 параллель кузя СССР-лӧн медся ылі чутъяс костын.

АС МУ ВЕЛӦДӦМ КУЗЯ УДЖ.

1. Тӧдмалӧй градусъясын параллельяс да меридианъяс да пасйӧй Сӧвет Союз контур карта вылӧ асланыд республикалысь куйланінсӧ.
2. Мурталӧй карта серти веськыда ылнасӧ сійӧ местасянь, кӧні ті оланныд, либӧ тіянсянь медматысса ыджыд карсянь СССР-лӧн рытыввыв да асыввыв суйӧръясӧдз.
3. Кор Мӧскуаын войшӧр кад, кымын час сійӧ интасын, кӧні ті оланныд? Мый вӧсна артмӧ кадын тайӧ торъялӧмыс?