1. Кыдзи вежсисны тӧдӧмлунъяс океан пыдӧсса рельеф йылысь.
Океан пыдӧслысь рельеф кутісны систематическӧя туявны эхолот лӧсьӧдӧм бӧрын. Тайӧ инструментыс лэдзӧ шы сигналъяс, найӧ волӧны пыдӧсӧдз да бӧр локтӧны карабӧдз. Тӧдам кӧ ми, мый дыраӧн сигналыс воӧма пыдӧсӧдз да шыыслысь ва пытшса ӧдсӧ, позьӧ тӧдмавны океанлысь джуджда кутшӧмкӧ чутас. Тӧдам кӧ нин, кыдзи вежсьӧны джудждаяс караб маршрут серти, позьӧ вӧчны кывкӧртӧд сы йылысь, кыдзи вежсьӧ пыдӧсас рельефыс.
Океан пыдӧс йылысь медводдза мыччӧдъяс босьтӧмаӧсь, кор тӧдса діяс дорын мурталісны джудждаяс, ён трос помӧ сьӧкыдтор лӧсьӧдӧмӧн. Фернан Магеллан видлӧма (и дерт сылӧн абу артмӧма) 370 м кузя канат кежысь судзӧдны Лӧнь океанлысь пыдӧс. Океан пыдӧслы медводдза карта вӧлі вӧчӧма 1872–1876 вв. британияса «Челленджер» караб му гӧгӧр кытшовтігтырйи. «Челленджерлӧн» экспедиция шуис подувтӧмӧн видзӧдлас, быттьӧкӧ океан пыдӧс — лыаӧсь шыльыдін, кӧні пасьтала сявкйӧмаӧсь діяс.
Эхолотӧн океанъястӧ туялӧм да налысь пыдӧссӧ джуджыдджыкинъясті буритӧм бӧрын лои тырвыйӧ гӧгӧрвоана, кутшӧмджык океан пыдӧслӧн рельефыс да кутшӧм сылӧн тэчасногыс. Ӧнія кадӧ океан пыдӧсысь торйӧдӧны куим зона: 1) материклӧн ваувса дорӧс; 2) океанлӧн ворга да 3) вуджан зона.
2. Материкбердса ляпкыдін.
Материкса да океанса му кышъяс костын вежтасыс оз вадор визьӧд мун, а ва веркӧс улас. Материкса му кышыс оз ор вадорас да нюжалӧ океанса ва улас 100–200 м джудждаӧдз, тайӧ — материкбердса ляпкыдін либӧ шельф. Материкбердса ляпкыдінын позьӧ аддзыны рельефлысь сэтшӧм жӧ формаяс, кыдзи и косінын, шуам, ю воргаяс. Ляпкыдінас пыдӧссӧ вевттьӧны юясӧн вайӧм либӧ кыркӧтшысь гыясӧн торйӧдӧм жуглӧс из сикасъяс. Шельфысь перйӧны мупытшса озырлунъяс — мусир, биару да ӧткымын мукӧд. Татысь жӧ кыйӧны медся уна чери.
Удж.
Мусярджынъяса физика карта серти тӧдмалӧй, кутшӧм материкъяслӧн да на торъяслӧн: а) медся паськыд шельф; б) векни шельф.
Материкбердса ляпкыдін да океан ворга йитӧмаӧсь материк пӧкатӧн. Материк пӧкат горулын материкыслӧн ваувса дорӧсыс и помасьӧ. Материк ваувса дорӧсын сявкйӧмаӧсь діяс, найӧс сідз и шуӧны: материкбердса діяс.
Удж.
Мусярджынъяса физика карта вылӧ видзӧдігӧн шуӧй ӧткымын татшӧм ді.
3. Вуджан зона.
Материк ваувса дорӧс да океан ворга костын эм зона, кӧні рельефыс зэв дзуг. Медбура татшӧм зонаыс тӧдчӧ Евразия асыввыв вадоръяс пӧлӧн. Сыӧ пырӧны мегыр моз нюжалӧм діяс да рельефлӧн аслыспӧлӧс формаяс — океанлӧн пыді васа джумъяс. Тайӧ кузь да вӧсни гуранъясас пыдӧсыс крута лэччӧ 6000 м-ысь джуджыдджыка.
Му шарас океанса медджуджыд джумйыс — Марианна джум — куйлӧ Лӧнь океан рытыввыв юкӧнын Марианна діяскӧд орччӧн. Сылӧн джудждаыс — 11022 м.
Вуджан зонаас тшӧкыда овлӧны мувӧрӧмъяс, буретш тані сулалӧ миян планетаса унджык ловъя вулканыс.
4. Океан ворга.
Океанлӧн воргаыс куйлӧ мирса океан пыдіас, сійӧ босьтӧ сы площадьсьыс 70%-ысь унджык. Тані му кышыс дзик мӧд — океанувса. Океан воргаын, косінын моз, эмӧсь гӧраяс да шыльыдінъяс. Океанса шыльыдінъяссӧ шуам нёптовъясӧн. Нёптовъястӧ торйӧдӧны ваувса мусюръяс да вывтасъяс.
Уджъяс.
1. Тӧдмасьӧй атласысь океанъяс картаӧн. Висьталӧй сы йылысь мусерпас характеристика план серти.
2. Океанъяс карта вылысь корсьӧй ӧткымын нёптов да океан воргаса мусюръяс.
ХХ нэмся 50 воясӧ йӧзыс восьтӧмаӧсь океаншӧрса мусюръяс. Найӧ артмӧдӧны мирса океан пыдӧсын ӧтувъя гӧра система, ӧтувъя кузьтаыс 60 сюрс км-ысь унджык, пасьтаыс матӧ 2000 км да орчча интас серти вылнаыс 2-4 км. Океаншӧрса мусюръяс шӧр юкӧнын эм потас — зӧм бокъяса вӧсни сёртас. Тайӧ сёртас пыдӧсас ыльгӧ лава. Кынмигӧн сійӧ быдтӧ му кышсӧ. Ва шонтӧгыс сёртас пыдӧс бердын вель вылын, сыӧ сылӧмаӧсь газъяс, сы пытшкын эмӧсь химияса веществояслӧн сьӧд рӧма чиръяс. Кор тайӧ чиръясыс пуксялӧны пыдӧсӧ да инмӧдчӧны ваӧ сылӧм газъяскӧд, артмӧны кузькодь конусъяс модаа сюръяяс. Конусъяс весьтын муткыртӧны сьӧд кымӧръяс кодь. Татшӧм шензьӧданторъяссӧ йӧзыс аддзисны ХХ нэмся 70ʼ воясӧ да шуисны найӧс «сьӧд шпуткысьяс». «Сьӧд шпуткысьяскӧд» орччӧн олӧны уна сикас организмъяс; на пӧвстысь мукӧдыс лоины тӧдсаӧн йӧзыслы дзик на неважӧн.
Океаншӧрса мусюръясладорын, вуджан зонаын моз жӧ, овлӧны мувӧрӧмъяс; мусюр пӧкатъясын сулалӧны ловъя вулканъяс.
Уджъяс.
Океанъяс карта вылӧ видзӧдігӧн петкӧдлӧй: а) Атлантика, Индияа да Лӧнь океанысь океаншӧрса мусюръяс; б) океаншӧрса мусюр, коді оз куйлы океан шӧрын; в) океан, кӧні океаншӧрса мусюр вожалӧ кыкӧ; г) медся паськыд океаншӧрса мусюр; д) ыджыд ді, коді лоӧ океаншӧрса мусюрлы юкӧннас.
Океан пыдӧсын эмӧсь и торъя гӧра мусюръяс, и торйӧн-торйӧн сулалан гӧраяс — вулкан конусъяс. Ваысь чурвидзан вулканъясыс артмӧдӧны вулкан діяс. Татшӧм діясӧн лоӧны Курила, Канар да Азор діяс. (Корсьӧй найӧс мусярджынъяс карта вылысь. Тӧдсаӧсь-ӧ тіянлы вулкан помысь артмӧм мукӧд діяс?
Ваувса кусӧм вулканъяслӧн йывныс плавкӧс да визувъясӧн тшӧтшӧдӧм. Шоныд ваясын кусӧм вулкан йывъясӧ поздысьӧны коралл колонияяс, тадзи артмӧны шӧраныс ваа кытш кодь коралл діяс — атоллъяс.
5. Мирса океан пыдӧсысь рельеф артмӧдысь процессъяс.
Мирса океан пыдӧсысь рельефлы инмӧны и пытшкӧсса, и ортсыса процессъяс. Пытшкӧсса процессъясӧн лоӧны му кышлӧн вештасьӧмъяс, мувӧрӧмъяс да вулканъяслӧн ыльӧбтылӧмъяс. Найӧ торйӧн ёна тӧдчӧны вуджан зонаын да океаншӧрса мусюръясын. Ортсыса процессъяс океанын торъялӧны косінса ортсыса процессъясысь. Океанын оз пӧльтны тӧвъяс, оз регыдӧн вежлась шонтӧгыс, пемӧс да быдмӧгулов омӧля вежӧны пыдӧслысь рельефсӧ. Медшӧр ортсыса процессыс, коді вежӧ океан пыдӧссӧ — неджӧг изъяс: жуглӧс — материкбердса ляпкыдінын да материк пӧкат горулын да органика — медсясӧ океан воргаын. (Мыйысь тэчӧма органикаысь артмӧм из сикасъяссӧ океанас?).
Юалӧмъяс да уджъяс.
Результат теста